De Nieuwpoortse Handelsmaatschappij nv en DEME Building Materials NV hebben op 29 maart 2022 een aanvraag ingediend voor een verlenging en uitbreiding van hun concessie voor zand- en grindwinning op het Belgisch Continentaal Plat. De exploitatie van zand en grind is onderworpen aan een milieueffectenbeoordelingsprocedure.
De inzageperiode van de raadpleging loopt van 31 mei 2022 t.e.m. 30 juni 2022.
Iedere belanghebbende kan zijn standpunten, opmerkingen en bezwaren tot en met 15 juli 2022 per brief of per email overmaken aan mevrouw Brigitte Lauwaert.
Meervoudig gebruik van de mariene ruimte is een instrument om de schaarse ruimte optimaal te benutten zonder de draagkracht van het ecosysteem te overschrijden. In het relatief kleine Belgisch deel van de Noordzee wordt onderzoek naar dergelijke mogelijkheden voor meervoudig gebruik van de mariene ruimte steeds meer noodzakelijk.
UNITED, een internationaal onderzoeks- en innovatieproject dat wordt medegefinancierd via het Horizon 2020-programma van de Europese Unie (looptijd 2020-2023), doet precies dit. UNITED staat voor Multi-Use offshore platforms demoNstrators for boostIng cost-effecTive and Eco-friendly proDuction in sustainable marine activities, en heeft tot doel de levensvatbaarheid van meervoudig gebruik van de mariene ruimte aan te tonen door de ontwikkeling van vijf demonstratiepiloten in het Europese mariene milieu.
Binnen UNITED combineert het Belgische pilootproject aquacultuur en ecologisch herstel van riffen van Europese platte oester (Ostrea edulis) met de teelt van suikerwier (Saccharina latissima) in een offshore windpark. UNITED wordt gecoördineerd door de Universiteit Gent (UGent), met Jan De Nul Group, Brevisco, Colruyt Group, Parkwind en het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) als partners. Alvorens offshore te gaan, worden verschillende materialen en methoden geëvalueerd in een kustnabije testlocatie in het Westdiep gebied (5 km voor de kust van Nieuwpoort, België). De meest veelbelovende technieken worden op deze locatie verder geoptimaliseerd en vervolgens offshore toegepast.
De lente van 2022 begon met enkele heldere en zonnige dagen. Dit gaf de projectpartners de mogelijkheid om de 2e generatie zeewiernetten te controleren op de testlocatie (een eerste generatie netten werd getest in 2020-2021), en gaf hen ook de kans om de eerste offshore wetenschappelijke duikcampagne te organiseren om de constructies voor oesterherstel te inspecteren. De gebruikte constructies zijn schanskorven, gevuld met erosiebeschermingsmateriaal, schelpenmateriaal en deels ook met levende volwassen platte oesters (Figuur 1), en hebben als doel de meest geschikte substraten en condities voor vestiging van platte oesters en rifherstel te identificeren. De oesterherstelconstructies zijn geïnstalleerd op de erosiebeschermingslaag van verschillende windturbines binnen het Belwind offshore windpark.
Onder de wetenschappelijk duikleiding van Alain Norro (KBIN), en onder coördinatie van Parkwind, werden de constructies voor oesterherstel met succes bemonsterd en aan boord gebracht voor verdere inspectie (Figuren 2 en 3). De bemonstering gebeurde deels vanuit het nieuwe onderzoeksschip RV Belgica, met ruime laboratoria die een onmiddellijke verwerking van een deel van de stalen mogelijk maakten.
De teams van het KBIN en UGent (Artemia Reference Center, ARC) ontdekten succesvolle vestiging van jonge platte oesters op de toegevoegde materialen (Figuur 4), in aantallen die nooit eerder werden waargenomen in de Belgische offshore windparkzone. Een andere interessante observatie was de aanwezigheid van kokervormende borstelwormen (Sabellaria spinulosa, figuur 5), die onder bepaalde omstandigheden in staat zijn om riffen te vormen, wat ook hier werd waargenomen. Hoewel dit slechts kleinschalige resultaten zijn, zijn ze veelbelovend voor toekomstige herstelinspanningen van biogene riffen in het Belgische deel van de Noordzee.
Tegelijkertijd voeren de UGent (Fycologie) en Brevisco teams met de “Stream” naar de Westdiep testsite om de proefopstellingen voor zeewierteelt te controleren. Een van de doelstellingen van deze proefopstellingen is het bepalen van de best haalbare manier om in het Belgisch deel van de Noordzee suikerwier te kweken. Na de eerste succesvolle oogst in mei 2021, passen de onderzoekers momenteel de beste praktijken aan om de groei van suikerwier te optimaliseren voor de komende teeltproeven in het offshore windpark in het volgende groeiseizoen (2022-2023). Hiervoor werd juveniel suikerwier gezaaid op verschillende substraten met behulp van verschillende technieken. Deze ingezaaide substraten werden geïnstalleerd in het Westdiep in november 2021. De kleine juveniele suikerwieren van ongeveer 1 cm lengte zijn in de winter flink gegroeid. Ze bedekken nu een aanzienlijke oppervlakte van de ingezaaide substraten (Figuur 6), wat goede vooruitzichten geeft op een nieuwe succesvolle oogst in mei 2022.
Wetenschappers van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen hebben in het Belgische deel van de Noordzee een hotspot voor onderwaterleven ontdekt. In de verst afgelegen Belgische wateren, onder een van de drukste scheepvaartroutes ter wereld, werden volwaardige kolonies van langlevende fauna aangetroffen, verbonden met een zeebodem die bestaat uit aanzienlijke hoeveelheden rotsen en stenen. Er werden ecologisch belangrijke soorten waargenomen, waaronder talrijke kolonies van het zachte koraal ‘dodemansduim’. Het grindbed huisvestte ook het eerste levende exemplaar van de Europese platte oester op de Belgische zeebodem in tientallen jaren. Deze soort werd in België recent enkel nog aangetroffen op artificiële structuren zoals windturbines en kaaimuren.
Het Belgische deel van de Noordzee vormt slechts een klein onderdeel van de ‘Grote Noordzee’, het beslaat slechts ongeveer 0,6 % van het totale Noordzeeoppervlak. Ondanks de beperkte omvang van het gebied, leiden de diversiteit en de omvang van de menselijke commerciële activiteiten, gaande van intensieve scheepvaart, commerciële visserij, tot infrastructuur-ontwikkeling voor de productie van hernieuwbare energie, en de ontginning van zeezand, tot één van de meest complexe mariene ruimtelijke plannen van Europa. De Belgische wateren staan bekend om hun overwegend zanderig zeebodemmilieu, met wijdverspreide aanwezigheid van grote zandbanken die van oudsher bekend staan als een groot gevaar voor de scheepvaart.
Meer dan zand
Toch is het bestaan van natuurlijke harde substraten, meestal grindbedden genoemd en samengesteld uit achtergebleven afzettingen (overgebleven grove sedimenten waaruit het fijnere materiaal werd weggespoeld door wind, stromingen, getijden), kiezel en keien, al lang bekend, en zowel historisch als recent vrij goed gedocumenteerd. Regionale sedimentverspreidingskaarten tonen aan dat ongeveer 15% van de Belgische zeebodem bestaat uit potentiële grindbedden, waarvan het merendeel tot op heden geologisch en biologisch nog niet geëxploreerd is. Wereldwijd is de ecologische relevantie van dit substraattype een onbetwist feit omdat, onder de juiste omstandigheden, stenen een thuis kunnen vormen voor een diverse onderwaterfauna. Op deze manier kunnen op grindbedden biologische riffen ontstaan, en zich ecologisch unieke gebieden vormen binnen de uitgestrekte en overwegend zandige en modderige zeebodem.
De oudste beschikbare documentatie die een verband legt tussen de Belgische ‘steenachtige’ gronden en een zeer kenmerkende fauna, dateert van de 20e-eeuwse verkenningen (1898 – 1939) van professor Gustave Gilson, een Belgisch pionier-oceanograaf en voormalig directeur van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). Onze grindgebieden zijn echter sterk afgenomen ten gevolge van intensieve en alomtegenwoordige visserijactiviteiten, waarbij het sediment wordt omgeploegd en de stenen worden omgewoeld. Op sommige plaatsen werden zelfs stenen ‘geoogst’ en dus van hun natuurlijke locatie verwijderd, met als gevolg dat deze unieke habitat verloren gaat. Stenen uit de Noordzee kunnen immers zeer decoratief zijn (o.a. door de kalkrijke begroeiing met kokerwormen) waardoor sommigen er een leuke verfraaiing voor de tuin in zien. Door stenen van een visgrond te verwijderen wordt bovendien het risico op beschadiging van de netten weggenomen. Het daaruit voortvloeiende proces van aantasting van de habitat is van dien aard dat de grindbedhabitat en verscheidene van de typische soorten plaatselijk op de rand van uitsterven zijn gebracht. Een kenmerkend voorbeeld van het verdwijnen van soorten uit deze offshore-gebieden, hoofdzakelijk ten gevolge van overbevissing, is dat van de eens florerende Europese platte oester (Ostrea edulis), een soort van groot ecologisch én economisch belang.
Ondanks de aangetaste staat van de Hinderbanken heeft recent onderzoek door wetenschappers van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen het bestaan gedocumenteerd van verschillende kleine toevluchtsoorden met een fragiele en veerkrachtige typische fauna. Daarom werd een groot deel van de grindgebieden van de Hinderbanken in 2012 aangewezen als ‘Speciale Beschermingszone Vlaamse Banken’ en deel van het Belgische Natura 2000-netwerk.
Gedurende de voorbije vier jaren heeft uitgebreid onderzoek naar de verspreiding van de grindbedden in de verste Belgische wateren voorbij de Hinderbanken ook geleid tot de ontdekking van een natuurlijke grindbedhabitat in schijnbaar gunstige ecologische omstandigheden, vlak onder de belangrijkste scheepvaartroute. Met behulp van ultramoderne oceanografische instrumenten aan boord van het vorige Belgische onderzoeksschip RV A962 Belgica werd 5 km² van deze ‘hotspot van onderwaterbiodiversiteit’ in ongezien detail geobserveerd en in kaart gebracht.
De gunstige ecologische omstandigheden worden afgeleid uit de wijdverspreide aanwezigheid van typische grindbeddiersoorten die de stenen koloniseren, waaronder talrijke kolonies van het zachte koraal dodemansduim (Alcyonium digitatum; ongeveer 200 kolonies / 80 m2). Bovendien werd voor het eerst in decennia een levend exemplaar van de Europese platte oester (Ostrea edulis) op de Belgische zeebodem aangetroffen. Deze soort werd in België recent enkel nog aangetroffen op artificiële structuren zoals windturbines en kaaimuren.
Andere ecologisch belangrijke soorten zijn een reeks schelpdieren, schaaldieren, vissen, de Bruine Zeevinger (Alcyonidium diaphanum), het Breedbladig Mosdiertje (Flustra foliacea) en de Zeespriet (Nemertesia antennina).
Een dergelijk gebied is ecologisch zeer relevant: habitats op hard substraat leveren unieke ecosysteemdiensten. De structurele complexiteit van stenige zeebodems biedt microhabitat voor een reeks dieren die hetzij vastgehecht op de stenen, hetzij tussen de gecreëerde spleten en kloven leven. Deze dieren kunnen een complexe morfologie hebben, vaak lijkend op plantenstructuren, en op hun beurt als secundair substraat dienen waaraan andere organismen zich vasthechten. Dergelijke biogene substraten kunnen zacht of hard zijn en worden gecreëerd door diverse dieren, van rif- en kokerbouwende wormen tot rechtopstaande en boomvormige poliepen en mosdiertjes. Deze grote structurele complexiteit bevordert niet alleen de kolonisatie door een diverse fauna, maar creëert ook ideale paai- en kweekgronden, schuilplaatsen en/of voedselgebieden voor diverse andere soorten in hun diverse levensstadia. Aangezien veel van deze dieren zich voeden door de watermassa te filteren, dragen zij bij tot de zuivering en de helderheid van het water. De harde substraten vervullen op de overwegend zanderige zeebodem van de zuidelijke Noordzee dus de rol van fundament voor een diverse biologische gemeenschap. Net zoals zeegrassen, kelpwouden en andere macroalgen dat doen in andere mariene ecosystemen.
Gezien de veelheid aan menselijke activiteiten, en de commerciële visserij in het bijzonder, mag deze ontdekking verrassend worden genoemd. Inspectie van regionale kaarten van de visserij-intensiteit in het studiegebied, waarin de activiteit van de Belgische, Franse, Deense, Duitse, Nederlandse en Britse vloten is opgenomen, toonde inderdaad aan dat hier een hotspot voor de visserij bestaat, aangezien het gebied meer dan vijf dagen per jaar wordt bevist. Uit een gedetailleerder onderzoek van de lokale visserijpatronen bleek echter dat de activiteiten meestal beperkt blijven tot het gebruik van passief vistuig en vistuig voor de visserij in de waterkolom, en dat slechts in geringe mate aan bodemberoerende visserij wordt gedaan. Dit wijst erop dat de drukke scheepvaartroute wellicht een beschermende rol speelt tegen bodemverstorende visserijactiviteiten, waardoor de typische fauna zich kan ontwikkelen. De vondst werd gedaan in één van de drie zoekzones voor bodembescherming die zijn vastgelegd in het Marien Ruimtelijk Plan 2020-2026 van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. In deze zoekzones is het mogelijk om beschermingszones voor de integriteit van de bodem in te stellen, waaraan momenteel wordt gewerkt. Het doel is waardevolle natuurlijke elementen te beschermen door alleen visserijtechnieken toe te laten die de zeebodem niet verstoren.
De wetenschappelijke resultaten van de gedetailleerde kartering van de natuurlijke grindbedden en de ecologische analyse zijn samengevat in een artikel uit 2021 dat is gepubliceerd in het Journal of Remote Sensing. In deze studie werden onderwaterakoestiek en videografie gecombineerd om de verspreiding van de habitat in kaart te brengen en het effect te bestuderen van de grootte van de stenen met betrekking tot hun kolonisatie door de typische fauna.
“We gaan door met het monitoren van dit gebied en de bredere regio van de Hinderbanken, nu met behulp van de nieuwe RV Belgica” zegt Giacomo Montereale Gavazzi, eerste auteur van de publicatie, “maar de ontdekking suggereert nu al dat biologische gemeenschappen die geassocieerd zijn met grindbedden kunnen blijven bestaan en zich kunnen herstellen in Belgische wateren”. In het kader van de toekomstige mariene ruimtelijke ordening en natuurbehoud en -herstel, “kan dit gebied als voorbeeld dienen voor deze habitat elders in de Belgische wateren en in het algemeen, in de bredere zuidelijke Noordzee regio”. Bovendien “wekt het feit dat dergelijke dieren in dit gebied voorkomen de verwachting dat scheepvaartroutes in de hele Noordzee corridors zouden kunnen vormen van natuurlijke hotspots voor biodiversiteit op hard substraat”.
Vincent Van Quickenborne, vice-eersteminister en minister van Noordzee: “Voor het eerst in decennia werd een levend exemplaar van de Europese platte oester op de Belgische zeebodem aangetroffen. Deze vondst is des te bijzonder omdat ze werd gedaan in een grindbed in ecologisch goede staat onder één van de drukste scheepvaartroutes ter wereld. Dit is een zone waar er niet geankerd maar wel gevist mag worden. Dit gebeurt niet zoveel aangezien er hier een verplichte vaarrichting bestaat, en vissers er dus niet heen en terug kunnen varen. De ontdekking van het grindbed werd gedaan in één van de drie zoekzones voor bodembescherming die zijn vastgelegd in het Marien Ruimtelijk Plan 2020-2026. Dit grindbed gaan we nu extra beschermen. Als Blue Leader moeten we niet alleen de oceaan ver weg beschermen, maar ook de bijzondere natuur in onze eigen Noordzee.”
De zeebodemkarteringen van het KBIN worden uitgevoerd door de onderzoeksgroepen MARECO (Marine Ecology and Management) en SUMO (Suspended Sediment and Seabed Monitoring), in het kader van onderzoek naar grindbedecologie, zeebodemintegriteit en nationale milieumonitoring waarbij de effecten van menselijke activiteiten worden bestudeerd. Bathymetrische gegevens van de Vlaamse Hydrografie, alsook visserijgegevens van het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO), zorgden verder voor de nodige context voor de studie.
Op donderdag 21 april 2022 bezocht Zijne Majesteit Koning Filip het nieuwe onderzoeksschip RV Belgica. Het Belgische Staatshoofd en opperbevelhebber van het Belgische leger (de marinecomponent levert het brugpersoneel en voorziet in de thuishaven Zeebrugge) werd voor deze gelegenheid ontvangen en begeleid door Dhr. Thomas Dermine, Staatssecretaris belast met Wetenschapsbeleid, Dhr. Arnaud Vajda, Voorzitter van de Raad van Bestuur van de Programmatorische Overheidsdienst Wetenschapsbeleid (BELSPO), Mevr. Patricia Supply, Algemeen Directeur a.i. van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN), Dhr. Léandre Brehier, Administratief en financieel directeur van Genavir, en uiteraard door Korvetkapitein en Gezagvoerder van de RV Belgica Gaëtan Motmans en KBIN-coördinator van de RV Belgica Dhr. Lieven Naudts.
Tijdens een korte tocht op zee werden het belang en de werking van de RV Belgica uitvoerig uit de doeken gedaan. Dit kon op grote interesse van Koning Filip rekenen, wat zich vertaalde in de vele vragen aan de betrokkenen.
Het programma startte met een deskundige uitleg over het schip en haar wetenschappelijk programma door Gezagvoerder Gaëtan Motmans en Belgica-coördinator Lieven Naudts. Hun woorden vormden de perfecte opstap naar enkele demonstraties van de diverse wetenschappelijke activiteiten die Belgische en internationale wetenschappers dankzij de RV Belgica kunnen uitvoeren, en maken dat ons land internationaal op de voorgrond van het marien wetenschappelijk onderzoek treedt. Er werd hierbij aandacht besteed aan biologisch, chemisch, fysisch, geologisch en hydrodynamisch onderzoek, en de demonstraties omvatten zowel staalnames (water- en bodemstalen) als laboratoriumactiviteiten (met dank aan de bemanning van de RV Belgica, en aan Laura Lemey en Coenraad Deputter – ILVO, David Van Rooij – Ugent, en Kyra Gesquiere en Tom Scholdis – KBIN). Vervolgens nam Koning Filip tijd voor een uitgebreider gesprek met regelmatige opvarenden. Hierbij kregen naast de hogergenoemde personen ook tweede commandant Anthony Willaert, Hoofdingenier Antoine Samzun en Hoofdelectricien Andrejs Jankins van de RV Belgica de eer om met de Koning in gesprek te gaan, alsook Dhr. Patrick Roose, Operationeel Directeur Natuurlijk Milieu van het KBIN, Mevr. Alice Matossian (Ugent), Dhr. Kris Hostens (ILVO) en Dhr. Michael Fettweis (KBIN).
Ter gelegenheid van zijn bezoek ondertekende Koning Filip ook het Gulden Boek van de nieuwe RV Belgica.
Na afloop van het Koninklijk Bezoek maakte de RV Belgica zich klaar voor haar eerste internationale campagne, dezelfde namiddag zette ze koers naar de Middellandse Zee.
In 2021 realiseerde het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) in het kader van het nationale programma voor luchtobservaties 248 vlieguren boven de Noordzee. Er werden 13 gevallen van operationele zeeverontreiniging door schepen waargenomen. Daarnaast kon de sniffertechnologie bij 16 schepen verdachte zwavelwaarden en bij 23 schepen verdachte stikstofwaarden opmeten in de rookpluimen. In 2021 werd ook een nieuwe sensor in de snifferopstelling geïntegreerd, die de uitstoot van ‘black carbon’ (zwarte koolstof, een onderdeel van roet en fijn stof) opmeet. Met deze uitbreiding blijft België een internationale trekkersrol vervullen op het gebied van de monitoring van scheepsemissies. Het vliegtuig nam ondanks de Covid-19 pandemie ook met succes deel aan een internationaal gecoördineerd toezicht op de olie- en gasinstallaties in het centrale deel van de Noordzee, en aan een internationale pollutiecontrole in de Skagerrak zee-engte. Verder werden 2 seizoenale zeezoogdiersurveys uitgevoerd. Het vliegtuig voerde tot slot nog 2 ‘on call’ vluchten uit tengevolge van noodsituaties op zee: de eerste na een aanvaring tussen twee schepen, de tweede na een noodoproep over transmigranten op zee.
In het kader van het nationale luchttoezichtprogramma werd in 2021 248 uren boven de Noordzee gevlogen. Dit programma wordt georganiseerd door de Wetenschappelijke Dienst BMM (Beheerseenheid van het Mathematisch Model van de Noordzee) van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, in samenwerking met Defensie. Dankzij een operationeel Covid-19 schakelplan konden alle initieel voorziene vlieguren gevlogen worden.
Het merendeel van de vlieguren betrof nationale vluchten (177 uren):
119 uren pollutiecontrole: 54 uren voor toezicht op lozingen van olie en andere schadelijke stoffen (MARPOL Annex I, II en V) en 65 uren voor de monitoring van de zwavel- en stikstofuitstoot door schepen (handhaving van MARPOL Annex VI /SO2 en NOx ECA – Emission Control Area, zie verder);
45 uren visserijcontrole, in opdracht van de Vlaamse dienst Zeevisserij;
2 uren waarbij ‘on call’ vluchten werden geactiveerd naar aanleiding van meldingen van een aanvaring tussen twee schepen (zonder vervuiling) en van een boot met migranten aan boord op drift in de windparken;
2 uren in het kader van pollutiebestrijdingsoefeningen die succesvol verlopen zijn.
9 uren zeezoogdierenmonitoring.
Verder werden 71 uren besteed aan internationale vluchten, waarvan 34 uren voor de monitoring van de zwavel- en stikstofuitstoot in Nederlandse wateren in opdracht van de Nederlandse overheid (Inspectie Leefomgeving en Transport). De resterende uren werd gevlogen in het kader van het Bonn Akkoord: 19 uren Tour d’horizon-missie ter controle van boorplatformen in de Noordzee en 18 uren Super-CEPCO-missie (Coordinated Extended Pollution Control Operation) ter controle van lozingen van schepen in de Skagerrak zee-engte.
Operationele scheepslozingen
Gezien er in 2021 in het Belgische zeegebied geen accidentele pollutie plaatsvond (vervuiling als gevolg van ongelukken), werden enkel operationele scheepslozingen waargenomen. Dit zijn doelbewuste lozingen, die zowel legaal als illegaal kunnen zijn, zoals wordt bepaald in de verschillende bijlagen van het MARPOL-verdrag.
In geen enkel geval ging het hierbij om aangetoonde operationele olieverontreinigingen. Dit is een bevestiging van de dalende trend, wat bevestigd dat dit type verontreinigingen het laatste decennium sterk is afgenomen (zie onderstaande figuur).
Ook werden in 2021 geen inbreuken vastgesteld op Annex V van de MARPOL wetgeving die betrekking heeft op het lozen van vuilnis en vaste bulkstoffen.
Er werden wel 13 gevallen van operationele verontreiniging door schepen waargenomen, waarbij het om andere of onbekende stoffen ging:
Elf verontreinigingen door andere schadelijke vloeistoffen dan olie (MARPOL Annex II) waarvan er één aan een schip kon worden gelinkt. Uit controle in de volgende aanloophaven bleek dat het een toegelaten lozing van FAME (fatty acid methyl ester) betrof. Drie andere verontreinigingen betroffen verificaties door het vliegtuig van een Clean Sea Net (CSN) satellietdetectie. Deze satelliettoezichtdienst wordt aangeboden door het Europese Agentschap voor de veiligheid van de Scheepvaart (EMSA) en stuurt regelmatig alerts van satellietdetecties van mogelijke zeeverontreinigingen in het Belgische toezichtsgebied.
Twee nachtelijke radardetecties van een ongekende (niet visueel geverifieerde) vloeistof. Beide detecties waren eveneens verificaties van CSN satellietdetectie-alerts.
Verontreinigingen door andere schadelijke vloeistoffen dan olie vormen bijgevolg nog steeds een courant probleem, datzelfs in licht stijgende lijn lijkt (zie onderstaande figuur). Hierbij dient vermeld dat het vaak gaat om toegestane scheepslozingen, die conform de internationale lozingsstandaarden gebeuren, zoals vervat in Annex II van het MARPOL Verdrag. Sinds 2021 geldt ook een verstrenging van de MARPOL Annex II lozingsstandaarden voor de zogenaamde ‘persistent floaters’ zoals paraffine-achtige stoffen, waarop geen inbreuken werden vastgesteld.
Olieverontreiniging in Belgische havens en de Westerschelde
Tijdens de transitvluchten van de luchthaven van Antwerpen (de thuisbasis van het vliegtuig) naar de Noordzee werden ook 2 olievervuilingen waargenomen in de Antwerpse haven, die niet gelinkt konden worden aan een schip. Ook in de haven van Oostende werden in 2021 2 olievlekken waargenomen, ook hier kon men niet met zekerheid de vervuiler identificeren. Alle vaststellingen werden onmiddellijk gerapporteerd aan de bevoegde autoriteiten om een opvolging te verzekeren.
Monitoring van de zwavel- en stikstofuitstoot door schepen op zee
Door de toepassing van een sniffersensor in het vliegtuig staat ons land bekend als een pionier in de internationale strijd tegen de luchtvervuiling door schepen op zee. De sensor laat toe om op het terrein diverse luchtpolluenten te meten in de uitstoot van schepen.
Zwavelmetingen staan reeds sinds 2016 op het programma. Om de strenge zwavellimieten voor scheepsbrandstof in het Noordzee emissiecontrolegebied te monitoren werden in 2021 57 sniffer-vluchten (89 uren) uitgevoerd met het vliegtuig, zowel boven het Belgisch toezichtsgebied als boven Nederlandse wateren (in opdracht van de Inspectie Leefomgeving en Transport van de Nederlandse overheid). Van de 1015 schepen waarvan de zwaveluitstoot gemeten werd vertoonden 16 een verdacht hoge zwavelwaarde. Deze werden gerapporteerd aan de bevoegde maritieme inspectiediensten voor verdere opvolging aan wal.
Door de succesvolle integratie van een NOx-sensor in 2020 kan het vliegtuig nu ook de concentratie aan stikstofverbindingen (NOx) in de rookpluimen van schepen meten, dit ter monitoring en handhaving van de strenge beperkingen die vanaf 1 januari 2021 in het Noordzee emissiecontrolegebied gelden met betrekking tot de stikstofuitstoot van schepen. België was hiermee als eerste operationeel om deze strengere beperkingen op te volgen. Van de 1004 schepen waarvan de stikstofuitstoot in 2021 werd gemonitord lieten 23 verdachte waarden optekenen.
In 2021 werd nog een nieuwe sensor toegevoegd aan de snifferopstelling, met name de ‘black carbon’ sensor. Deze sensor meet de hoeveelheid zwarte koolstof in scheepsemissies, die een maat is voor de roetconcentratie. Wanneer uitzonderlijk hoge roetconcentraties worden gemeten wordt aan de bevoegde maritieme havendiensten gevraagd een staal te nemen van de gebruikte brandstof. Deze stalen worden in 2022 in de KBIN-labo’s in Oostende geanalyseerd. De gecombineerde gegevens van de black carbon sensor en de oliestaalanalyses zullen belangrijke nieuwe inzichten genereren over de zwarte koolstofuitstoot door de mondiale scheepvaart, dit met het oog op mogelijke toekomstige internationale regelgevingen om de uitstoot ervan te beperken.
Tijdens de jaarlijkse internationale TdH-missie ter controle van zeeverontreiniging afkomstig van boorplatformen in het centrale deel van de Noordzee (in de Nederlandse, Deense, Britse en Noorse offshore wateren), uitgevoerd in kader van het Bonn Akkoord in juli 2021, detecteerde het toezichtsvliegtuig in totaal 20 polluties, waarvan 18 olievlekken en 2 pollutiedetecties met een ongekende stof die omwille van plaatselijke mist niet visueel geverifieerd kon worden.
19 polluties konden rechtstreeks gelinkt worden aan een olieplatform. De resterende vlek werd waargenomen zonder schip of platform in de buurt. Alle waarnemingen werden systematisch gerapporteerd aan de bevoegde Kuststaat, voor verdere opvolging overeenkomstig de internationale procedures.
In 2021 werd ook deelgenomen aan een internationale Super-CEPCO operatie (Coordinated Extended Pollution Control Operations). Tijdens dergelijke zendingen voeren vliegtuigen van verschillende Noordzeelanden gedurende meerdere dagen samen een continu toezicht uit over een bepaalde (druk bevaren) zone. Tijdens de zending van 2021, georganiseerd door Noorwegen, verzamelden vliegtuigen uit zes Noordzeelanden in Oslo om gedurende drie dagen boven de Skagerrak zee-engte controle op pollutie door schepen uit te voeren. Het Belgische vliegtuig nam tijdens de vlucht richting Oslo één operationele MARPOL Annex II lozing (andere schadelijke stof dan olie) waar in Duitse wateren en één kleine olievlek zonder aanwijsbare vervuiler in de Oslofjord.
Monitoring van zeezoogdieren
In 2021 voerde het KBIN twee zeezoogdiersurveys uit voor het bepalen van de dichtheid en de verspreiding van zeezoogdieren in Belgische wateren. Dergelijke monitoring wordt ook in andere Noordzeelanden op een gestandaardiseerde manier uitgevoerd. Zo kan een beeld gevormd worden van de seizoenale verspreiding en trends in het voorkomen van Bruinvissen (Phocoena phocoena) en andere walvisachtigen in de Noordzee.
De surveys werden, zoals in 2020, uitgevoerd in juni en in september. Er werden tijdens beide surveys telkens 52 Bruinvissen waargenomen, waaronder respectievelijk vier en negen kalfjes. De gemiddelde geschatte dichtheid in Belgische wateren was tijdens beide surveys hoger dan in 2020: respectievelijk gemiddeld 0,81 (0,52-1,28) en 0,78 (0,44-1,35) Bruinvissen per km² zeegebied, of in totaal naar schatting 2700 dieren.
Misschien meer opvallend dan de Bruinvissen was het aantal zeehonden: in juni waren dat negen dieren, waaronder (op basis van de grootte) minstens één Grijze zeehond. In september werden 20 zeehonden gezien, waarvan vermoedelijk (minstens) zeven Grijze zeehonden: het hoogste aantal zeehonden ooit tijdens een Belgische luchtsurvey.
Noodinterventies: Aanvaring op zee en problematiek van transmigratie
Op 13 maart 2021 vond er een lichte aanvaring plaats tussen twee schepen in het Westhinder ankergebied. De betrokken schepen waren de XING ZHI HAI (bulk carrier) en de ASTREA (tanker) die voor anker lag. Het kustwachtvliegtuig werd die dag geactiveerd en bevestigde dat er enkel lichte schade was aan beide schepen en dat er geen verontreiniging was.
Het vliegtuig werkt ook geregeld in ondersteuning van de Kustwacht, ook in domeinen waarvoor de BMM niet specifiek bevoegd is. Zo documenteert de bemanning geregeld diverse andere dan milieugebonden observaties die systematisch worden gerapporteerd aan de Kustwachtcentrales en bevoegde partnerorganisaties. Op die manier werd het toezichtsvliegtuig in 2021 helaas meermaals geconfronteerd met de toegenomen transmigratieproblematiek in en rondom onze wateren.
Op 27 oktober 2021, terwijl het vliegtuig aan de kust operationeel was, werd het opgeroepen door de Kustwachtcentrale met de melding dat een boot met transmigranten in nood verkeerde nabij de windparken. Het vliegtuig kon snel opstijgen en was als eerste kustwachtplatform ter plekke. Het kon zo de bevoegde instanties informeren over de situatie. Het betrof een rubberen boot met 24 opvarenden die op drift was richting de windparken. De reddingshelikopters van Koksijde en een marineschip kwamen vervolgens ter plaatse en slaagden erin alle opvarenden in veiligheid te brengen. Doorheen het jaar vonden ook geregeld andere observaties plaats die gelinkt zijn aan transmigratie maar dan zonder opvarenden, het ging hier meestal om achtergelaten boten of reddingsvesten.
Zand is van vitaal belang voor de bouw van de fundamenten van onze samenleving. Momenteel winnen we wereldwijd jaarlijks zo’n 50 miljard ton van deze grondstof, en de groeiende wereldbevolking doet de vraag enkel stijgen. De ecologische en sociale gevolgen dwingen ons ertoe om onze omgang met zand opnieuw te bekijken. In een nieuw rapport dat vandaag werd gelanceerd door het Milieuprogramma van de Verenigde Naties (UNEP) formuleren deskundigen uit de hele wereld aanbevelingen om over te schakelen naar betere praktijken voor de winning en het beheer van zand. Ook experten vanuit België waren hierbij betrokken. Nieuwe ontwikkelingen in het Belgische beleid anticiperen pro-actief op een toenemende vraag naar marien zand.
50 miljard ton, dit is de hoeveelheid zand (en grind) die we als wereldbevolking elk jaar verbruiken, waarmee het na water de meest gebruikte hulpbron ter wereld is. Genoeg om een muur van 27 meter breed en 27 meter hoog rond de planeet aarde te bouwen. Ondanks het strategisch belang van zand zijn de winning, het gebruik en het beheer ervan in grote delen van de wereld grotendeels ongereguleerd, met talrijke ecologische en sociale gevolgen die grotendeels over het hoofd worden gezien. Waar zand een actieve rol speelt in het ecosysteem, zoals in rivieren, kusten en ondiepe zeeën, kan winning leiding tot erosie, verzilting van waterhoudende grondlagen, verlies van bescherming tegen stormvloeden en gevolgen voor de biodiversiteit, die op hun beurt een bedreiging vormen voor onder meer onze watervoorziening, onze voedselproductie, de visserij of voor de toeristische industrie.
Toenemende vraag
Zand is van vitaal belang voor de bouw van de fundamenten van onze samenleving: onze huizen, wegen, bruggen, ziekenhuizen, scholen, stuwdammen, maar ook bjivoorbeeld de fotovoltaïsche panelen om hernieuwbare energie te produceren, … het zijn slechts enkele van de vele toepassingen van zand die we hebben ontwikkeld. Zand mag met recht de niet-erkende held van onze ontwikkeling worden genoemd.
We zijn gewoon geworden aan gemakkelijk toegankelijke zandvoorraden, met als gevolg dat zand veelal sneller wordt gebruikt dan het door natuurlijke geologische processen kan worden aangevuld. Aangezien de wereldbevolking sterk groeit, en het aandeel van de stedelijke bevolking tegen 2050 wordt verwacht toe te nemen tot meer dan 68% van de wereldbevolking, zal de vraag naar zand alleen maar toenemen.
10 aanbevelingen om een crisis af te wenden
Het is dus hoog tijd om onze omgang met zand opnieuw te beoordelen, en zand te erkennen als een strategische grondstof. Dit staat in het nieuwe rapport ‘Sand and Sustainability: 10 strategic recommendations to avert a crisis’ (Zand en duurzaamheid: 10 strategische aanbevelingen om een crisis af te wenden) dat het Milieuprogramma van de Verenigde Naties (UNEP) vandaag lanceerde. In dit rapport brengen deskundigen uit de hele wereld en uit diverse sectoren aanbevelingen samen om over te schakelen naar betere praktijken voor de winning en het beheer van zand.
De aanbevelingen omvatten het instellen van geïntegreerde beleids- en wetgevingskaders, het in kaart brengen van zandvoorraden, het bevorderen van efficiënt gebruik van hulpbronnen en circulariteit, het verantwoord inkopen en het herstellen van aangetaste ecosystemen. Het grote doel van dit rapport is om beleidsmakers op alle bestuursniveaus aan te moedigen om relevante beleidslijnen en -normen aan te nemen en beste praktijken te bevorderen, in overeenstemming met lokale zandafhankelijkheden en ontwikkelingsbehoeften.
De 10 aanbevelingen
Erken zand als een strategische hulpbron die kritieke ecosysteemdiensten levert en de basis is van de aanleg van vitale infrastructuur in zich ontwikkelende steden over de hele wereld.
Overleg met alle belanghebbenden (betrokkenen en geïmpacteerden) over de besluitvorming rond en het uitvoeren van zandontginning.
Maak de transitie mogelijk naar een regeneratieve en circulaire economie.
Implementeer strategische en geïntegreerde beleids- en wetgevingskaders, in overeenstemming met de lokale, nationale en regionale realiteiten.
Eigendomsrechten en gereglementeerde toegang tot zandvoorraden door middel van mineraalrechten en vergunningen dragen bij tot een duurzame zandontginning.
Karteer, monitor, en rapporteer zandgrondstoffen voor een transparante, wetenschappelijk onderbouwde en datagestuurde besluitvorming.
Bevorder het opstellen van richtlijnen voor optimale werkmethoden en nationale normen, en van een coherent internationaal kader.
Verminder het gebruik van zand, en vervang waar mogelijk door alternatieven en gerecycleerde zandproducten.
Koop zand in op een ethische, duurzame en sociaal bewuste manier.
Herstel ecosystemen en compenseer verliezen door de kennisbasis te vergroten, mitigerende maatregelen te integreren bij de ontginning, en natuurgebaseerde oplossingen te bevorderen.
Pro-actief beheer van mariene zandvoorraden in België
De vraag naar zand, en in het bijzonder naar zeezand, neemt ook in België gestaag toe. De Dienst Continentaal Plat van de Federale Overheidsdienst Economie beheert de Belgische zeezandvoorraden en doet dit op een pro-actieve manier, zich daarbij beroepend op de best beschikbare kennis en opvolgingsmethodiek. Bouwend op onderzoeksresultaten is er een vernieuwend beleid van kracht dat een ondergrens aan de winning oplegt op basis van de geologische voorraad, alsook criteria om de impact op het zeebodemmilieu te minimaliseren. Dit nieuwe referentievlak is sinds 2020 van kracht, wordt nauwgezet opgevolgd, en betekent een echte paradigmaverschuiving ten gunste van een duurzaam beheer van de hulpbron.
Een evaluatie van de mariene zandontginning in het Belgische deel van de Noordzee leidt tot de conclusie dat het beheer van onze mariene zandvoorraad al overeenstemt met de aanbevelingen 1, 4, 5, 6, 7 en 9 van het nieuwe UNEP rapport. Aanbevelingen 2, 3 en 8, die zich richten op de overgang naar een circulaire zandeconomie, zijn uiteraard ook van groot belang om te implementeren, en passen in een groter transitiekader dat ons intussen niet mag weerhouden om de huidige mariene zandontginning verder te zetten binnen de vastgelegde duurzame milieu- en socio-economische grenzen. Op basis van de monitoringresultaten (bathy-geomorfologie, sediment en benthische biota) die voor, tijdens en na de zandwinning in verschillende Belgische zandwinningzones zijn verkregen, is aanbeveling 10 rond het herstel van ecosystemen niet kritisch voor het Belgische deel van de Noordzee.
Belgische bijdrage aan het UNEP-rapport
Vera Van Lancker van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen en professor aan Universiteit Gent was verantwoordelijk voor de aanbeveling rond het karteren van zandvoorraden en gebruik, milieuopvolging en rapportering met nadruk op de nood aan beslissingsondersteunende systemen (Aanbeveling 6). Wereldwijd, maar ook regionaal is de kwaliteit en kwantiteit van beschikbaar zand nauwelijks gekend. De zandvraag is echter ongekend hoog en toenemend, waarbij de ontginning van grote hoeveelheden wellicht de nieuwe norm wordt. De kennisbasis om dergelijke ontginning te ondersteunen is echter miniem. Het gezamenlijk afwegen van geologische, milieu-, en socio-economische parameters is daarom van het grootste belang voor geïnformeerde beslissingen. Met toenemende ontginning, en mogelijke schaarste, worden de afhankelijkheden van mens en natuur, maar ook tussen zandrijke en -arme regio’s op de proef gesteld. Voor een meer systematisch begrijpen van deze afhankelijkheden, en ter ondersteuning van (grensoverschrijdende) besluitvorming is er meer dan ooit nood aan data, kennis en informatie, én voorspellende wetenschap.
Vera: “De uitdagingen voor een toenemend zandgebruik zijn groot, waarbij hedendaagse praktijken en bijhorende impacten wellicht niet meer aan de orde zijn. Een versnelde kartering van zandvoorraden is nodig waarvoor structurele samenwerkingen het meeste perspectief bieden. Dit vereist meer standaardisatie in het classificeren van grondstoffen, dat ook de milieu- en socio-economische dimensie meeneemt. Het voorspellend modelleren van ontginningsscenarios en mens-natuur afhankelijkheden neemt in belang toe.”
Transnationaal model van de ondergrondse rijkdommen van de quartaire sedimenten van de territoriale zee en de exclusieve economische zone van België en Nederland (ten zuiden van Rotterdam). (Bron: Van Lancker et al. 2019 p.32)
Aurora Torres, Marie Skłodowska-Curie Postdoctoral Fellow aan de Université Catholique de Louvain, leidde samen met andere deskundigen de aanbeveling over het herstel van aangetaste ecosystemen (Aanbeveling 10). Zand is fundamenteel voor het behoud van biodiversiteit en van de verscheidenheid aan ecosysteemdiensten die in maatschappelijke behoeften voorzien. Beleidsmakers, de industrie en andere belanghebbenden worden daarom aangemoedigd maatregelen te nemen om risico’s voor biodiversiteit en ecosysteemdiensten te vermijden en te minimaliseren, ecosystemen te herstellen, en resterende verliezen te compenseren. Ook in het perspectief van de VN-doelstellingen voor ecosysteemherstel (2021-2030) zijn er verdere inspanningen nodig om de gevolgen van mijnbouw voor de biodiversiteit en ecosysteemdiensten beter te documenteren, om de doeltreffendheid van mitigatie- en herstelinspanningen te verbeteren, en om het gebruik van wetenschappelijk onderbouwde evaluatie en monitoring als basis voor effectbeoordeling, mitigatieplanning en compensatie te waarborgen. Tenslotte draagt zand ook bij tot het herstel en de bescherming van land, zoetwatersystemen of kustgebieden tegen erosie of overstromingen. Op de natuur gebaseerde oplossingen en ‘building with nature’-benaderingen worden hierbij sterk aanbevolen.
Aurora: “Overgang naar een circulaire economie vereist dat we minder afhankelijk worden van natuurlijke systemen als materiaalleveranciers. Wanneer winning noodzakelijk wordt geacht, moeten zandbronnen worden verkregen op een verantwoorde manier die schade aan ecosystemen en mensen voorkomt of tot een minimum beperkt.”
Astrid Smeets en collega’s van Bureau Brussels schreven mee aan aanbevelingen over hoe duurzaamheid mee te nemen in de hele keten van herkomst van zand tot gebruiker, en hoe een bredere maatschappelijke verandering te verwezenlijken (Aanbeveling 3 en 9). Hierbij wordt gedacht aan het (her)opleiden van architecten om alternatieve materialen te gebruiken, tot een fiscaal beleid dat financiële stromen stuurt naar alternatieven voor zand of duurzamere ontginning en gebruik. Om een stimulerend beleid te maken, is het belangrijk dat overheden en bedrijven samenzitten om ‘best practices’ met elkaar te delen en toe te passen. Door een duurzamer zandbeleid op internationaal niveau aan te pakken, kan men leren van lokale oplossingen die al bestaan, en die mits kleine aanpassingen aan de andere kant van de wereld makkelijk kunnen worden toegepast. Dit is zowel tijds- als kostenefficiënt.
Astrid: “De overgang naar een duurzamer grondstoffenbeleid zullen we ook hier in België voelen. We zien Europa in een ongezien tempo de duurzaamheid van ketens aanpakken met o.a. de EU Taxonomie en de uitbreiding van de ketenaansprakelijkheid. Bedrijven en overheden zullen zich moeten verantwoorden over de impact die hun activiteiten hebben op mens en milieu. Daarnaast zullen ze moeten aantonen hoe duurzaam zij én hun leveranciers zijn. Zand zal in de komende tijd ongetwijfeld ook op de agenda komen te staan. Met de tien aanbevelingen uit het rapport kunnen overheden, kennisinstellingen, het bedrijfsleven en consumenten alvast aan de slag, om een enorme crisis af te wenden. Hoe eerder we starten met het zoeken naar oplossingen, hoe beter voor mens, planeet én onze economie”.
BIJLAGE 1: Meer informatie over zeezandwinning in België
Cijfers en meer informatie over het beheer van de mariene zandvoorraden in het Belgische deel van de Noordzee, de wetenschappelijke basis en de ecologische impact:
FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie, Dienst Continentaal Plat, is de bevoegde overheidsdienst voor zandwinning op zee. Samen met het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) en het Instituut voor Landbouw, Zeevisserij en Voedingsonderzoek (ILVO), worden de fysische en biologische veranderingen in zandwingebieden opgevolgd, en worden aanbevelingen geformuleerd om de impact te minimaliseren. Tijdens driejaarlijkse studiedagen worden de resultaten geïntegreerd voorgesteld, en wordt ook aandacht besteed aan het bredere duurzaamheidskader.
Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). Federaal Wetenschappelijk Instituut dat fundamenteel en toegepast onderzoek combineert, ondermeer voor het inschatten van de effecten van menselijke activiteiten in mariene wateren. Met betrekking tot zandwinning wordt ingezet op een beter begrip van de variabiliteit van sedimentkarakteristieken en -processen, modellering van de keten activiteit-druk-effecten op het mariene milieu, en worden aanbevelingen geformuleerd voor een meer duurzaam gebruik van mariene grondstoffen. Hiertoe coördineerde het KBIN het Belspo TILES project dat de kwaliteit en kwantiteit van de zandvoorraden in kaart bracht. Verdere valorisatie en nieuwe initiatieven worden ontplooid in het kader van de Europese actie ‘Geological Service of Europe’ waarbij de Europese Geologische Diensten krachten bundelen ter ondersteuning van maatschappelijke uitdagingen.
Université Catholique de Louvain, Instituut voor Aarde en Leven, heeft als belangrijk doel het ontwerpen van duurzame oplossingen voor enkele van de grootste uitdagingen voor onze samenlevingen (bv. voor een duurzaam landgebruik wordt ingezet op transities, invloed van globalisering op beslissingen, en de interacties tussen publiek en privaat bestuur). UCLouvain werkt samen met Michigan State University om belangrijke verbanden te onderzoeken tussen zandgebruik, economische activiteit, milieudruk en sociale gevolgen (SANDLINKS: https://cordis.europa.eu/project/id/846474).
Bureau Brussels is een Europees adviesbureau ter ondersteuning van het bedrijfsleven, overheden en non-profitorganisaties bij het Europese beleidsmakingsproces. Bureau Brussels werkt voor opdrachtgevers op verschillende domeinen zoals vrouwengezondheidszorg, circulaire economie, duurzaamheid, digitale en financiële sectoren. Ook het onderwerp ‘zand’ staat vanuit een circulair oogpunt en ketenbenadering, sinds een aantal jaar op de agenda.
In de Zuidelijke Oceaan oefenen de aanwezigheid van de mens en de gecombineerde effecten van diverse vormen van verontreiniging, vervoer, infrastructuur en het najagen van levende rijkdommen, samen met een versnelde klimaatverandering, een toenemende druk uit op het milieu. Deze veranderingen kunnen de rol van de Zuidelijke Oceaan in de regulering van het wereldklimaat en andere systemen veranderen, wat op zijn beurt een invloed zal hebben op een groot aantal andere belangrijke ecosysteemdiensten. Antarctische soorten zijn goed aangepast aan stabiele milieuomstandigheden en beschikken over unieke kenmerken, waardoor zij kwetsbaarder worden geacht voor verstoringen van het milieu en verontreinigende stoffen, vergeleken met soorten uit noordelijker gelegen gebieden. Het uitgestrekte, afgelegen en ruwe milieu van de poolgebieden houdt in dat geen enkel land afzonderlijk een onderzoeks- en gegevensstrategie kan ontwikkelen en uitvoeren om deze gebieden te begrijpen en te beheren.
Het VN-Oceaandecennium en de Zuidelijke Oceaangemeenschap
In 2017 hebben de Verenigde Naties een Decennium van Oceaanwetenschappen voor Duurzame Ontwikkeling (hierna “VN-oceaandecennium” genoemd) uitgeroepen van 2021 tot 2030 ter ondersteuning van de inspanningen om de cyclus van achteruitgang van de oceaangezondheid te keren. Om dit ambitieuze doel te bereiken, heeft dit initiatief tot doel belanghebbenden uit de oceanen wereldwijd te verenigen achter een gemeenschappelijk kader dat ervoor moet zorgen dat de oceaanwetenschap landen ten volle kan ondersteunen bij het creëren van betere voorwaarden voor een duurzame ontwikkeling van de oceanen in de wereld. Het initiatief streeft naar versterking van de internationale samenwerking die nodig is om het wetenschappelijk onderzoek en de innovatieve technologieën te ontwikkelen die de oceaanwetenschap kunnen verbinden met de behoeften van de samenleving op wereldschaal.
De maatschappelijke resultaten van het VN-Oceaandecennium zijn sterk afgestemd op de opdracht van het Antarcticaverdrag (zie hieronder). De gemeenschap van de zuidelijke oceanen, die niet alleen uit wetenschappelijke onderzoekers bestaat, maar ook uit een veel bredere groep met vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en de industrie, en bestuurs- en beheersorganen, erkent daarom de noodzaak om een gecoördineerd, internationaal plan te ontwikkelen en uit te voeren dat voortbouwt op onze bestaande kennis over hoe de menselijke interactie met de zuidelijke oceaan ten goede kan komen aan mensen en samenlevingen op een manier die ook bijdraagt tot de bescherming en het behoud van de unieke kenmerken van deze regio’s.
Zuidelijke Oceaanacties naar mondiale normen brengen
De Zuidelijke Oceaan is ondervertegenwoordigd op internationaal niveau, hoewel deze op wereldschaal een belangrijke rol speelt bij de regulering van het klimaat en tal van andere systemen. De Taskforce voor de Zuidelijke Oceaan zal profiteren van het VN-Oceaandecennium om een platform te bieden dat het belang van de Zuidelijke Oceaan onderstreept en de relevantie ervan in het aardsysteem belicht. De Zuidelijke Oceaangemeenschap is door haar goede werking bij uitstek geschikt om deel te nemen aan het VN-decennium van Oceaanwetenschappen voor Duurzame Ontwikkeling.
Op basis van de aanbevelingen in het uitvoeringsplan van het VN-Oceaandecennium heeft de Zuidelijke Oceaangemeenschap een op de belanghebbenden gericht proces op gang gebracht om een Actieplan voor de Zuidelijke Oceaan op te stellen. In het kader van deze mondiale inspanning heeft de Taskforce voor de Zuidelijke Oceaan de behoeften van de Zuidelijke Oceaangemeenschap geïnventariseerd om de uitdagingen aan te pakken die verband houden met de unieke milieukenmerken en de bestuursstructuur van de Zuidelijke Oceaan. Via dit door de gemeenschap aangestuurde proces werden synergieën binnen en buiten de gemeenschap van de Zuidelijke Oceaan geïdentificeerd met het oog op het opstellen van een actieplan dat de belanghebbenden in de Zuidelijke Oceaan een kader biedt om tastbare acties en resultaten te formuleren en te ontwikkelen die de visie van het VN-Oceaandecennium ondersteunen.
Het Actieplan voor de Zuidelijke Oceaan
Met financiering verkregen via het Federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO) heeft het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) een leidende rol op zich genomen in de coördinatie van de Taskforce voor de Zuidelijke Oceaan en de begeleiding van het Zuidelijke Oceaanproces.
De Southern Ocean Decade and Polar Data Forum Week 2021, die in september 2021 gezamenlijk werd georganiseerd door KBIN en de European Polar Board, was een van de vele concrete initiatieven. Het evenement, dat een week duurde, bracht meer dan 400 deelnemers met diverse achtergronden samen, wat een kruisbestuiving van ideeën tussen onderzoekers, gegevensbeheerders, beleidsmakers, het bedrijfsleven, vertegenwoordigers van de industrie, enz. mogelijk maakte. De discussies en de samenwerking mondden uit in de publicatie van het Actieplan voor de Zuidelijke Oceaan, dat tijdens een webinar op 12 april 2022 publiekelijk werd gelanceerd.
Het actieplan beschrijft de voorwaarden waaraan moet worden voldaan om de Zuidelijke Oceaan te bereiken die we willen:
Financiering: Het waarborgen van voldoende financiering op lange termijn, en de coördinatie van de financiering, is met name van cruciaal belang voor de Zuidelijke Oceaan, aangezien veel gebieden gedurende het winterseizoen ontoegankelijk zijn. Daarom moeten de oproepen tot verbetering van de technologische capaciteit om het hele jaar door in ontoegankelijke gebieden te opereren en te observeren, om monsters te vervoeren, te bewaren en snel te analyseren, en om de oprichting van een duurzaam samenwerkingsnetwerk van langetermijnobservatoria te ondersteunen, worden gecoördineerd.
Grenzen overschrijden: Het overstijgen van nationale inspanningen op internationaal niveau, het koppelen van onderzoeksdisciplines en het gezamenlijk uitwerken van mondiale prioriteiten voor poolonderzoek zijn van cruciaal belang voor een geïntegreerde onderzoeksstrategie op lange termijn.
Belanghebbenden identificeren en met elkaar in contact brengen: Door de dialoog op het raakvlak van wetenschap en beleid te verbeteren, door ervoor te zorgen dat de maatschappelijke behoeften via onderzoek worden weerspiegeld en aangepakt, en door de industrie te verbinden met onderzoek, infrastructuur en logistiek, zal het potentieel van de beschikbare kennis en de benutting ervan door de belanghebbenden (met inbegrip van de besluitvorming) worden geïllustreerd en zal dit leiden tot betere beheerspraktijken en een betere bescherming van de kwetsbare regio van de Zuidelijke Oceaan.
Gegevens, waarnemingen en modellering: Een geïnformeerde besluitvorming om de door ons gewenste oceaan te bereiken is afhankelijk van de juiste wetenschappelijke input, die op zijn beurt steunt op wetenschappelijke gegevens. Om die gegevens zo goed mogelijk te benutten, moeten we de dekking in ruimte en tijd verbeteren, ervoor zorgen dat de gegevens volledig worden benut, gegevensreeksen bijhouden en voortdurend beschikbaar stellen aan nieuwe generaties onderzoekers, en maximaal gebruik maken van modellering en nieuwe en innovatieve technieken (zoals kunstmatige intelligentie en machine-learningtechnieken).
Capaciteitsopbouw, inclusie en diversiteit: De huidige capaciteit van de Zuidelijke Oceaangemeenschap volstaat niet om alle problemen aan te pakken waarmee we nu worden geconfronteerd en waarvan er vele belangrijke maatschappelijke implicaties hebben. Daarom moet ervoor worden gezorgd dat er met verschillende stemmen aan de onderhandelingstafel wordt deelgenomen (in alle stadia van planning, onderzoek, financiering en gegevensuitwisseling), moet worden geïnvesteerd in capaciteitsopbouw en moet de technologie worden verbeterd met het oog op een betere toegang tot gegevens en informatie.
“Door de publicatie van het Actieplan voor de Zuidelijke Oceaan wil de Taskforce voor de Zuidelijke Oceaan de Zuidelijke Oceaangemeenschap mobiliseren en alle belanghebbenden inspireren om betrokkenheid te zoeken en kansen te benutten om innovatieve oplossingen te leveren die de unieke omstandigheden van de Zuidelijke Oceaan in stand houden en bevorderen”, zegt Annemie Rose Janssen van het KBIN, hoofdauteur van het Actieplan. “Dit kader biedt een eerste routekaart om de banden tussen wetenschap, industrie en beleid te versterken en om internationale samenwerkingsactiviteiten aan te moedigen teneinde bestaande leemten in onze kennis en gegevensdekking aan te pakken”.
Als dusdanig, en als onderdeel van het VN-Oceaandecennium, wil het Actieplan voor de Zuidelijke Oceaan bijdragen tot de verwezenlijking van de VN-agenda 2030 en de bijbehorende Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen in een polaire context. Alleen op die manier kunnen we een schone, gezonde & veerkrachtige, productieve, voorspelde, veilige, transparante & toegankelijke, en inspirerende & boeiende Zuidelijke Oceaan tot stand brengen.
Wij danken het Federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO) voor de financiële steun onder BELSPO-contract n°FR/36/ AN1/AntaBIS en BL/36/FWI34_PUNDOS-PPODS in het kader van EU-Lifewatch.
Het Antarcticaverdrag werd in 1959 ondertekend door de 12 landen waarvan de wetenschappers in 1957-58 rond Antarctica actief waren geweest, waaronder België (vandaag zijn er 54 leden). Het werd van kracht in 1961 en beschrijft onder meer de intenties om Antarctica alleen voor vreedzame doeleinden te gebruiken, de vrijheid van wetenschappelijk onderzoek op Antarctica te garanderen en wetenschappelijke waarnemingen en resultaten uit Antarctica vrij beschikbaar te maken.
Op donderdag 31 maart 2022 bezochten de Vice-eersteminister en minister van Justitie en Noordzee, de heer Vincent Van Quickenborne en de Staatssecretaris voor Relance en Strategische Investeringen, belast met Wetenschapsbeleid, de heer Thomas Dermine, het nieuwe Belgische onderzoeksschip ‘RV Belgica’ (‘RV’ staat voor ‘Research Vessel’). De aanwezigheid van de Minister van Defensie, mevrouw Ludivine Dedonder, was ook voorzien, maar zij moest zich helaas excuseren. De nadruk lag tijdens het bezoek op de unieke samenwerking tussen de drie beleidsdomeinen met betrekking tot het beheer, de uitbating en de inzet van het schip. Bijzondere aandacht ging ook naar de nieuwe wetenschappelijke uitdagingen die Belgische en internationale zeewetenschappers dankzij de nieuwe RV Belgica aan zullen gaan. Het bezoek vond plaats in de Marinebasis van Zeebrugge, de thuishaven van de nieuwe RV Belgica.
Sinds België onder de vorm van de voormalige RV A962 Belgica (1984 – 2021) beschikte over een marien onderzoeksschip boksten onze wetenschappers zowel in nationale als internationale context boven hun gewichtsklasse inzake marien onderzoek en monitoring, mariene ruimtelijke planning en Blauwe Economie. Ook in de opleiding van zeewetenschappers speelde het schip een belangrijke rol. De nood aan een performant nationaal onderzoeksschip kan dus niet voldoende worden onderstreept. Na meer dan 1000 wetenschappelijke campagnes, meer dan een miljoen afgelegde kilometers en 37 jaren dienst, was de oude RV Belgica echter aan vervanging toe opdat België op het voorplan van de zeegerelateerde wetenschap en technologie kan blijven.
De nieuwe RV Belgica kwam op 13 december 2021 aan in België en vatte op 27 januari 2022 haar wetenschappelijke activiteiten aan, na de nodige tests en opleidingen. Het was de bekroning van een lang proces: in de periode 2005-2014 werden haalbaarheids- en financiële studies over een mogelijke vervanging uitgevoerd, op 28 oktober 2016 besliste de Ministerraad om een nieuw onderzoeksschip te bouwen, op 31 maart 2017 werd de overheidsopdracht voor de bouw gelanceerd, en op 16 maart 2018 werd de opdracht finaal toegewezen aan de Spaanse scheepswerf Freire Shipyard (Vigo). Na een designstudie startte de bouw concreet op 13 februari 2019 met het snijden van het staal. De kiellegging op 27 maart 2019 en de eerste tewaterlating op 11 februari 2020 waren belangrijke mijlpalen in het bouwproces.
De federale overheidsdomeinen Wetenschapsbeleid, Defensie en Noordzee werkten niet enkel nauw samen om de nieuwe RV Belgica te realiseren, maar zijn tevens voorname gebruikers en opdrachtgevers van het schip. Het ministerieel bezoek van 31 maart werd ingevuld met een rondleiding op het schip en deskundige uitleg over het schip en haar opdrachten door Korvetkapitein en Gezagvoerder van de RV Belgica Gaëtan Motmans, en door Dr. Lieven Naudts, coördinator RV Belgica bij het KBIN. Tot slot werd ook het Gulden Boek van de nieuwe Belgica ondertekend.
Thomas Dermine, Staatssecretaris belast met Wetenschapsbeleid: “De nieuwe RV Belgica heeft de modernste apparatuur aan boord en beschikt over 4 keer meer laboruimte dan het vorige Belgische onderzoeksschip. Dat stelt de wetenschappelijke gemeenschap in staat om zich over nieuwe uitdagingen te buigen van de middellandse zee tot boven de noordpoolcirkel. De RV Belgica zal significant bijdragen aan het Europees wereldleiderschap op vlak van mariene exploratie.”
Vincent Van Quickenborne, vice-eersteminister en minister van Noordzee: “De nieuwe Belgica is een icoon voor de onderzoekswereld en van onschatbare waarde voor het Noordzeebeleid. Ze staat onder meer in voor het monitoren van de effecten van zandontginning, windmolenparken en de munitiestortplaats de Paardenmarkt. In onze Noordzee zijn we voortrekker op vele vlakken: windmolens, autonome vaart, marien ruimtelijke planning en ook wat betreft wetenschappelijk onderzoek. Met dit schip kunnen Belgische wetenschappers boven hun gewicht boksen inzake marien onderzoek.”
De samenwerking tussen de beleidsdomeinen vertaalt zich in de praktische aspecten van de uitbating en het beheer van de RV Belgica: het Federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO) vertegenwoordigt de Belgische Staat als eigenaar van de RV Belgica, het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) beheert de kalender, het budget en de wetenschappelijke instrumentatie van het multidisciplinaire onderzoeksschip, en de Belgische marinecomponent levert het brugpersoneel en de thuishaven Zeebrugge. Op die manier wordt het samenwerkingsmodel rond de voormalige Belgica voortgezet, die teruggaat tot de jaren zestig en als een succes mag worden bestempeld. Bij de nieuwe Belgica is voortaan ook een nieuwe partner betrokken: de private Franse operator Genavir, die tevens de Franse oceanografische vloot beheert, is verantwoordelijk voor het geïntegreerde beheer en de exploitatie van het schip.
Opdrachten en specificaties
De nieuwe multidisciplinaire RV Belgica garandeert de navolging van de nationale en internationale verplichtingen van ons land en verzekert de continuïteit in de ondersteuning van mariene wetenschappen (visserij, biologie, geologie, klimaat, chemie, …). Zowel wetenschappelijk onderzoek door universiteiten en onderzoeksinstituten als de monitoring (het opvolgen) van de staat van de Belgische en omringende mariene wateren behoren dus tot de taken. De monitoringsactiviteiten ondersteunen onder meer een reeks dossiers die tot de bevoegdheid van Minister voor Noordzee Van Quickenborne behoren, zoals de nationale invulling van de EU Kaderrichtlijn Mariene Strategie en het documenteren van de ecologische impact van diverse menselijke activiteiten op zee. Zo wordt de kennis opgebouwd die noodzakelijk is als ondersteuning van de Blauwe Economie. Denk bijvoorbeeld aan duurzame visserij, windparken op zee, zand- en grindwinning, mijnbouwactiviteiten in de diepzee, energieopslag voor de kust etc. Net zoals de voormalige RV Belgica zal het nieuwe onderzoeksschip ook actief zijn in het Europese EUROFLEETS-netwerk, dat internationale wetenschappers toelaat om scheepstijd te verkrijgen op buitenlandse onderzoeksschepen.
De nieuwe RV Belgica laat de wetenschappelijke gemeenschap echter ook toe om zich te concentreren op nieuwe uitdagingen. In vergelijking met haar voorganger is het nieuwe schip immers groter (71,4 m lang t.o.v. 50m), en biedt meer ruimte aan wetenschappers (vier keer meer laboratoriumruimte met een capaciteit om tot 28 wetenschappers aan boord te nemen). De nieuwe RV Belgica is ook uitgerust met de modernste wetenschappelijke apparatuur die onder meer toelaat om stalen te nemen tot een diepte van 5000 m. Het is tevens een stil schip (belangrijk voor o.a. visserijonderzoek), met een lichte ijsversterking om tijdens de zomer onderzoek te kunnen doen in Arctische gebieden. Hoewel de Noordzee het belangrijkste focusgebied blijft, strekt het onderzoeksgebied zich verder uit: noordwaarts tot boven de noordpoolcirkel, verder naar het zuiden inclusief de Middellandse Zee en Zwarte Zee, en westwaarts naar de Atlantische Oceaan. Het schip beschikt over een autonomie van 30 dagen en zal jaarlijks tot circa 300 dagen op zee onderzoek uitvoeren.
Sinds de start van de activiteiten op 27 januari 2022 hebben diverse onderzoeksgroepen hun eerste wetenschappelijke campagnes met de nieuwe RV Belgica uitgevoerd. De ervaringen werden zeer positief geëvalueerd. Tot nu toe lag de focus op het Belgisch deel van de Noordzee, maar in 2022 staan ook al enkele internationale campagnes op de agenda. Zo zal de nieuwe Belgica dit jaar ook actief zijn in Engelse, Ierse, Franse, Spaanse, Portugese en Italiaanse wateren. Voor 2023 wordt onder meer uitgekeken naar een eerste poolexpeditie, waarbij Groenland in het vizier komt. Ook de Belgische Marine kijkt uit naar vele gegevens die de Belgica verzamelt, zo zullen de nieuwe mijnenbestrijdingsvaartuigen in de toekomst bijvoorbeeld Belgica-informatie gebruiken bij het zoeken naar mijnen op de zeebodem.
De nieuwe RV Belgica zal op zaterdag 25 juni in de peterstad Gent worden ingehuldigd. Dit zal gebeuren in aanwezigheid van Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Elisabeth, die het meterschap van het onderzoeksschip opneemt. Ook het grote publiek krijgt tijdens het weekend van 25 en 26 juni de kans om het schip te bezoeken, en meer te vernemen over diverse wetenschappelijke activiteiten. De pers ontvangt tijdig meer detail over het volledige programma, persmomenten en registratiemogelijkheden.
Meer informatie over de nieuwe RV Belgica kan worden teruggevonden op de volgende websites:
https://www.belspo.be/belspo/NewRV/index_nl.stm – Website RV Belgica (BELSPO) – Bijkomend detail over de tijdslijn naar de nieuwe Belgica, het bouwproces en specifieke onderzoeksprojecten die worden gefinancierd door BELSPO.
Windparken op zee zijn belangrijk voor onze energiebevoorrading. De huidige windturbines in de Belgische Noordzee voorzien energie voor 2 miljoen Belgische huishoudens. Met de Prinses Elisabeth Zone wordt dit aandeel vergroot en zullen alle Belgische gezinnen van groene energie uit de Noordzee kunnen genieten. In het Marien Ruimtelijk Plan 2020-2026 werden er immers drie extra zones aangeduid voor hernieuwbare energie. Twee daarvan liggen in of tegen een Natura 2000-gebied, waarbinnen de aanwezige biodiversiteit extra moet worden beschermd. Het is cruciaal om, ook bij de ontwikkeling van windparken in deze zones die bescherming te behouden en zelfs te versterken waar mogelijk. Het EDEN2000-project wil via 25 afzonderlijke studies die lopende zijn een antwoord bieden op de vraag onder welke voorwaarden we dit kunnen realiseren. Deze studies zullen opgenomen worden in een tender die volgend jaar in de markt wordt gezet. Vice-eersteminister en minister van Noordzee Vincent Van Quickenborne bracht op 22 maart 2022 een bezoek aan de landbouwfaculteit van de UGent waar één van deze studies wordt uitgevoerd. Dat labo-onderzoek richt zich op de effecten van elektromagnetische velden op de ontwikkeling van zeedieren.
Windparken op zee zijn belangrijk voor onze energiebevoorrading. De huidige windturbines in het Belgisch deel van de Noordzee voorzien groene energie voor 2 miljoen Belgische huishoudens. Daarmee is ons land momenteel nummer zes in de wereld qua offshore windcapacitieit. Met de nieuwe Prinses Elisabeth Zone vergroten we dit aandeel en zullen alle Belgische gezinnen van groene Noordzee-energie kunnen genieten.
Het Belgisch deel van de Noordzee bestaat nu al uit 37% natuurgebied en ons land zal nu ook het eerste Europese land zijn dat windparken bouwt in natuurgebied, meer bepaald in het Natura 2000-gebied ‘Vlaamse Banken’. Dat is een gebied waarbinnen de aanwezige biodiversiteit extra moet worden beschermd. Met name de ondiepe zandbanken en grinden vormen toevluchtsoorden voor bedreigde soorten zoals de dodemansduim (Alcyonium digitatum) en de geweispons (Haliclona oculata). België wil er nauwgezet op toezien dat deze natuurgebieden geen hinder ondervinden van de bouw van de windturbines en de bescherming te behouden en zelfs te versterken waar mogelijk.
Natura 2000-gebieden en zones voor hernieuwbare energie. (Bron: Marien Ruimtelijk Plan 2020-2026)
EDEN2000: een onderzoek met verschillende luiken
Voor de bouw van deze windparken is niet alleen een milieuvergunning nodig, maar ook een bijkomende Natura 2000-toelating. Die gaat na of een project op zee al dan niet betekenisvolle effecten zal hebben op de te beschermen soorten en habitats.
Het Belgisch deel van de Noordzee wordt reeds lang van nabij bestudeerd. Via het Winmon.be project, wordt de toestand van het marien milieu in de eerste offshore parken opgevolgd, waardoor reeds heel wat kennis vergaard werd. Toch bestaan nog heel wat hiaten in deze wetenschappelijke kennis over de invloed van windparken op de natuur in de Noordzee. Deze hiaten betreffen zowel kennis om negatieve invloeden te vermijden als positieve invloeden te versterken.
Het EDEN2000-project (Exploring options for a nature-proof Development of offshore wind farms inside a Natura 2000 area) moet daarom via 25 afzonderlijke studies die in 2019 opgestart werden en eind dit jaar worden afgerond, een antwoord bieden op de vraag onder welke voorwaarden we de windparken in natuurgebied kunnen realiseren.
Het gaat onder meer om het in kaart brengen van de grindbedden, de impact op de habitat, de invloed van windturbines op zeevogels en de impact van gebruikte technieken en materialen op de aanwezige biodiversiteit.
Op 22 maart 2022 bracht vice-eersteminister en minister van Noordzee Vincent Van Quickenborne een bezoek aan de landbouwfaculteit van de UGent waar onderzoekers verbonden aan het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) en UGent één van de studies van het EDEN2000-project uitvoeren. Het labo-onderzoek spitst zich toe op de effecten van elektromagnetische velden op de ontwikkeling van zeedieren zoals de hondshaai (Scyliorhinus canicula), zeekat (Sepia officinalis), Europese kreeft (Homarus gammarus) en gewone pijlinktvis (Loligo vulgaris). Deze soorten worden verwacht zich opnieuw succesvol in de grindbedden voort te planten eenmaal het windpark is ontwikkeld en bodemverstorende visserij dus wegvalt.
Kennis over de gevoeligheid van deze soorten voor elektromagnetische velden, gecombineerd met detailkennis over de ligging van de waardevolle grindbedden, zal worden gebruikt om een ecologisch verantwoorde positionering van kabels in het windpark te bepalen.
Op 18 maart besliste de federale regering de omslag naar hernieuwbare energie met bijkomende investeringen in offshore-windenergie te versnellen. Minister Van Quickenborne zet zijn schouders onder dat engagement en wijst erop dat het eindrapport van de natuurstudies begin 2023 klaar zal zijn.
Vincent Van Quickenborne, vice-eersteminister en minister van Noordzee:“De ontwikkeling van de Prinses Elisabeth Zone is belangrijk voor de energiebevoorrading van ons land. Wat de Belgische offshore zo bijzonder maakt, is dat wij het eerste land zullen zijn om windturbines te bouwen in natuurgebied. Dit kunnen we doen omdat we al heel veel wetenschappelijke expertise hebben opgebouwd omtrent de omgevingsimpact van windparken. We zullen dan ook zeer nauwkeurig en strikt de randvoorwaarden kunnen bepalen in de tenderprocedure. Hiervoor worden niet minder dan 25 natuurstudies uitgevoerd.”
Steven Degraer, marien ecoloog Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen:“Het inzetten van een gedegen wetenschappelijke kennis van het marien milieu en hoe dit milieu door menselijke activiteiten op zee wordt beïnvloed vormt de garantie voor een ecologisch verantwoorde blauwe groei. Deze kennis laat niet alleen toe om heel gericht negatieve effecten te vermijden, maar ook om positieve effecten te versterken.”
Meer informatie
EDEN2000 is een samenwerking tussen vice-eersteminister en minister van Noordzee Vincent Van Quickenborne, de Dienst Marien Milieu van de FOD Volksgezondheid, het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen – OD Natuur, 4Sea (een koepel van ngo’s) en het Belgian Offshore Platform. De resultaten van dit wetenschappelijk onderzoek zullen worden opgenomen in de aanbestedingsvoorwaarden voor de bouw van windturbines.
Begin juli 2020 troffen Nederlandse garnalenvissers in de Belgische territoriale wateren niets minder dan een slagtand van een olifant aan in hun netten. Het 60 kg wegende, 2,37 m lange fossiel behoort niet toe aan een mammoet, zoals wel vaker het geval is in onze streken, maar blijkt afkomstig van een Palaeoloxodon antiquus. Dit is een soort bosolifant die tussen ijstijden in het gebied bevolkte. Het is de eerste keer dat hier zo’n intact exemplaar wordt gevonden. De punt en een deel van de basis van de tand ontbreken. Een reconstructie wijst uit dat de volledige slagtand meer dan 2,8 m lang was. Palaeoloxodon antiquus was een reus die groter was dan de olifanten die vandaag op de Aarde rondlopen! De slagtand is afkomstig van een volwassen mannelijk individu van ongeveer 3,5 meter hoog. De ouderdom van het fossiel wordt geschat tussen 130.000 en 115.000 jaar.
Dankzij de gezamenlijke inspanningen van vicepremier en minister van Justitie en Noordzee Vincent Van Quickenborne en staatssecretaris voor Herstel en Strategische Investeringen, belast met Wetenschapsbeleid Thomas Dermine, kon het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen de slagtand in zijn collecties opnemen. Vanaf dinsdag 8 februari 2022 kan het grote publiek de slagtand komen bewonderen in het Museum voor Natuurwetenschappen te Brussel.
Naast de fossiele slagtand van de bosolifant (voorgrond) is die van de hedendaagse Afrikaanse Savanneolifant (achtergrond) slechts klein bier. (Beeld : KBIN/T. Hubin)
Wie was de boslifant ?
Palaeoloxodon antiquus is een bosolifant die vóór de mammoet uit onze streken verdween. De soort was wijdverspreid in Europa en gedijde vooral tijdens de warmere perioden tussen twee ijstijden (de interglacialen). Deze ontdekking is opmerkelijk omdat er weinig bewijs was van de voormalige aanwezigheid van deze olifant in België. Palaeoloxodon antiquus werd lang beschouwd als de voorouder van de Aziatische olifant (Elephas maximus) maar wordt nu gezien als een nauwe verwant van de huidige Afrikaanse bosolifant (Loxodonta cyclotis). Palaeoloxodon antiquus is waarschijnlijk op het Afrikaanse continent ontstaan, maar het is nog steeds weinig bekend hoe wijd deze soort in de prehistorie verspreid was.
Op basis van de geologie van de vindplaats, de precieze locatie en de vondsten van andere zoogdierresten, schat men dat de slagtand dateert uit de laatste interglaciale periode van het Eemien, een periode in het Laat-Pleistoceen (ongeveer 130.000 tot 115.000 jaar geleden).
De fossiele slagtand van de bosolifant is nagenoeg intact, slechts kleine delen van de punt en de basis ontbreken.
Een geul vol fossielen
De slagtand werd opgevist in “Het Scheur”, een vaargeul in het Belgische deel van de Noordzee voor de kust van Zeebrugge. Regelmatig wordt daar gebaggerd om grote schepen in staat te stellen de Schelde of Eurogeul aan te doen. Dit veroorzaakt erosie van de oevers van de geul. Veel zoogdierfossielen kwamen hier op deze manier al aan de oppervlakte. Het gaat daarbij onder meer om resten van de meest zuidelijke Pleistocene walruskolonie ter wereld, om beenderen van oerwalvissen die hier tientallen miljoenen jaren geleden rondzwommen, en ook over resten van mammoeten.
De regio van de vondst is doorheen de historie regelmatig drastisch van uitzicht veranderd. Zo was het hier afwisselend zee en land, en werd het tijdens ijstijden door een ijskap bedekt terwijl het tussen de ijstijden in eerder een getijdenlandschap was waar ook bossen voorkwamen. Dat verklaart waarom er hier veel fossielen van zeer uiteenlopende organismen worden gevonden. Een bosolifantenslagtand was daar echter nooit eerder bij.
Het feit dat deze slagtand intact is gebleven, is te danken aan de vismethode. Bij het vissen op garnalen worden geen kettingen gebruikt en de bodem van het net rolt vrij op en over de bodem dankzij rubberen “wieltjes”. De garnalen rollen binnen terwijl het net vrij blijft van stenen en andere ongewenste bijvangst. Fossielen worden zeer zelden met dit soort netten gevangen.
Een omweg naar het Museum voor Natuurwetenschappen
De Nederlandse vissers verkochten de slagtand aan North Sea Fossils, een private fossielenhandel in Urk, Nederland. Daarop werd hij aanvankelijk bestudeerd door onderzoekers verbonden aan het Natuurhistorisch Museum Rotterdam.
Dankzij de gezamenlijke inspanningen van de Minister van Noordzee, Vincent Van Quickenborne, en de Staatssecretaris belast met Wetenschapsbeleid, Thomas Dermine, werden gesprekken opgestart om het Belgische fossiel te recupereren. Uiteindelijk kon het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen de slagtand in zijn collecties opnemen, waar deze beschikbaar blijft voor onderzoek en ook toegankelijk wordt gemaakt voor het publiek. Vanaf dinsdag 8 februari 2022 kan het grote publiek de slagtand komen bewonderen in het Museum voor Natuurwetenschappen te Brussel. De ondertekening van de schenkingsverklaring vond plaats op 7 februari 2022, ter gelegenheid van de inhuldiging van de fossiele slagtand.
Minister Van Quickenborne, Staatssecretaris Dermine en Algemeen Directeur Supply bewonderen de slagtand van de bosolifant in het Museum voor Natuurwetenschappen. (Beeld : KBIN/T. Hubin)
Een nieuw samenwerkingsakkoord
De vondst van de fossiele slagtand was tevens de aanleiding voor het opstellen van een samenwerkingsprotocol in het kader van de wet betreffende de uitvoering van het UNESCO-Verdrag van 2 november 2001 inzake de bescherming van het cultureel erfgoed onder water en de bescherming van waardevolle scheepswrakken. In deze overeenkomst formaliseren de Gouverneur van West-Vlaanderen, het Directoraat-generaal Scheepvaart (FOD Mobiliteit en Transport), het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, het Vlaams Agentschap Onroerend Erfgoed en het Vlaams Instituut voor de Zee voortaan de samenwerking inzake de bescherming van het cultureel erfgoed onder water, met inbegrip van het paleontologisch erfgoed, en de bescherming van waardevolle scheepswrakken. De overeenkomst garandeert dat ook toekomstige ontdekkingen op zee zullen worden geregistreerd, bestudeerd en, waar nodig, toegankelijk gemaakt voor het publiek.
Minister Van Quickenborne:“Onze Noordzee geeft haar schatten slechts mondjesmaat prijs. Nochtans vormen de objecten die we er vinden een belangrijk deel van ons erfgoed. Sinds vorig jaar hebben we een nieuwe wet die erfgoed ouder dan 100 jaar automatisch beschermt. Zo zijn al meer dan 55 historische scheepswrakken erkend. Maar ook fossielen kunnen we dankzij deze wet opnemen in ons erfgoed. De ondertekening van het samenwerkingsakkoord is het sluitstuk van deze nieuwe wet. Op deze manier zal de slagtand van de bosolifant niet in een privé-archief verdwijnen maar kunnen we iedereen laten meegenieten van de rijkdom van ons Noordzee-erfgoed. Tegelijk kunnen de wetenschappers verbonden aan het KBIN het onderzoeken en zo hun kennis over de prehistorie in onze streken verfijnen.”
StaatssecretarisDermine:“De gefossiliseerde slagtand van een bosolifant, die werd aangetroffen voor de kust van Zeebrugge, bevindt zich na een korte omzwerving waar hij thuishoort. Het KBIN is het belangrijkste onderzoekscentrum in België voor paleontologie en wereldwijd vermaard. Het fossiel van meer dan 115 000 jaar oud wordt door het KBIN bestudeerd en in verband gebracht met andere vondsten uit de enorme collectie van maar liefst 3 miljoen fossielen. Zo vormt het een puzzelstuk in het beeld van het leven in onze streken in lang vervlogen tijden, dat in het Museum voor Natuurwetenschappen tot leven wordt gewekt. Vanaf 8 februari kan de slagtand worden bewonderd door de 350.000 bezoekers die het museum jaarlijks telt.”
Algemeen Directeur a.i. KBIN Patricia Supply: “Aardwetenschappen, waaronder paleontologie maar ook geologie en archeologie, zijn steeds een belangrijk onderzoeksdomein van het KBIN geweest. Het heeft ons toegelaten een gereputeerd paleontologisch kennis- en expertiseniveau op te bouwen. Het verwerven en tentoonstellen van de slagtand van een bosolifant sluit nauw aan bij de doelstellingen van het KBIN: naast het natuurwetenschappelijk onderzoek en de wetenschappelijk onderbouwde dienstverlening vormen immers ook het beheer en de uitbouw van patrimoniale en wetenschappelijke verzamelingen, en de verspreiding van de kennis inzake natuurwetenschappen, kerntaken van het instituut. Vandaag krijgt de slagtand een zeer prominente plaats in ons museum toegewezen, vlakbij de mammoet van Lier en de Afrikaanse olifant die ooit in de zoo van Brussel leefde.”
