Categorie: OD Nature

De onderzoekspartners van het EFMZV-FIVA-onderzoeksproject MarinePlastics hebben het startschot gegeven voor een studie die precies in kaart brengt hoeveel en welke types plastic voorkomen op de Belgische visgronden. Het gaat zowel om grotere stukken afval (macroplastics groter dan 5 mm) als minuscule plasticdeeltjes (microplastics kleiner dan 5 mm).

Europa vraagt al sinds 2012 dat elke lidstaat cijfers verzamelt rond macroplastics op de zeebodem. Vanaf dit jaar moeten er ook data verzameld worden rond microplastics in het sediment en in het water. Ook het afval op de stranden moet van Europa worden gemonitord.

Het project MarinePlastics onderzoekt meteen ook in welke mate er microplastics opduiken in  de commerciële vissoorten uit onze visserijgebieden. De onderzoekers maken het onderscheid tussen de plastic deeltjes in de vissenmaag (die mensen niet mee consumeren) en de visfilet (die we wel opeten).

Macroplastics in zee en aan de kust

Het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO) verzamelt al bijna 10 jaar op vrijwillige basis gegevens over plastic, dat aan boord van de onderzoeksvaartuigen wordt gehesen binnen bestaande meetcampagnes gericht op de staat van de visbestanden en de impact van menselijk activiteiten op zee. Het plastic dat in de visslepen zit, werd volgens de voorschriften van OSPAR en de Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRMS) gesorteerd, beschreven, gemeten en gewogen. Het zijn die data die nu een statistische diepteanalyse ondergaan.

Bavo De Witte: “Uit een eerste ruwe interpretatie blijkt al dat de hoeveelheid aangetroffen macroplastic toeneemt, en dat er sprake is van hotspot-vindplaatsen zoals de baggerloswal Zeebrugge Oost waar men havenslib naar toe brengt en waar de stroming een bezinkingseffect teweeg brengt.” De analyse moet kwantitatieve en kwalitatieve trends duidelijk maken. Ook vergelijking met cijfers uit het buitenland wordt mogelijk.

ILVO en de Operationele Directie Natuurlijke Milieus van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN-OD Natuur) willen ook onderzoeken of het afval kan gelinkt worden aan menselijke activiteiten zoals toerisme, industrie of visserij. Daarnaast zal per type afval bestudeerd worden of de hoeveelheden stijgen of dalen.

Het KBIN concentreert zich eveneens op  wat aanspoelt op de Belgische stranden. Die hoeveelheid aangespoeld afval neemt niet af, merken ze uit voorafgaande analyses. Ook op de stranden is de toestand slecht, volgens de  evaluatie van de Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie.

Microplastics in sediment, water en commerciële vis

Microplastics kunnen rechtstreeks in het milieu komen door slijtage van autobanden, via kledij of via zepen en scrubs. Een eerdere studie heeft aangetoond dat tot 50% van deze ‘land-gebaseerde’ microplastics uiteindelijk in zee terechtkomen.

Microplastics accumuleren in het water en op de zeebodem en breken nog verder af tot nanopartikels (kleiner dan 1 micrometer). Vroeg of laat worden deze micro- en nanoplastics opgenomen door vissen, mosselen, garnalen en andere dieren, waardoor ze uiteindelijk in de menselijke voedselketen terechtkomen. Een deel van die kleine plastic deeltjes blijft ongetwijfeld achter in het deel dat we niet opeten, zoals de maag van een vis. Een gedetailleerde karakterisering van microplastics in bepaalde zee- en visserijproducten zal duidelijk maken hoeveel microplastics we nu echt opeten. Dat is belangrijk om de potentiële gezondheidsrisico’s van microplastics te kunnen inschatten.

“Bij een wetenschappelijke risicoanalyse moeten er namelijk altijd twee factoren in rekening gebracht worden”, verduidelijkt onderzoeker Bavo De Witte. “Ten eerste: in welke mate word je blootgesteld aan de stof – in dit geval microplastics? En ten tweede: is er een toxisch effect dat geassocieerd kan worden met die mate van blootstelling? Geen van deze twee vragen wordt momenteel adequaat beantwoord door de wetenschap. Dus voor we uitspraken kunnen doen over de (on)schadelijkheid ervan, gaan we nu eerst en vooral in kaart brengen hoeveel microplastics een mens precies binnen krijgt.”

Binnen dit project slaan KBIN-OD Natuur en ILVO ook de handen in elkaar om de aanwezigheid van microplastics in het marien milieu te bestuderen. De Europese regelgeving verwacht immers dat elke lidstaat de hoeveelheid microplastics in de zeebodem en zeewater opvolgt.

MarinePlastics is een initiatief van ILVO en KBIN – OD Natuur.

EFMZV – FIVA staat voor Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij en Financieringsinstrument voor Vlaamse visserij. Het is een onderzoeksfinancieringskanaal voor visserijgerelateerde onderwerpen via Europese en Vlaamse fondsen.

Geluid is overal. Niet alleen op het land, maar ook in de zeeën en oceanen. Sommige geluiden zijn van natuurlijke oorsprong, maar ook menselijke activiteiten dragen bij aan het mariene geluidslandschap. We hebben nog geen goed zicht op de types en de verspreiding van deze onderwater-geluiden, laat staan op de effecten die ze kunnen hebben op de mariene fauna. Eind mei 2019 werd in het Belgische deel van de Noordzee een permanent akoestisch opnamestation geïnstalleerd. Deze belangrijke verwezenlijking is gekaderd in het project ‘Joint Monitoring Programme for Ambient Noise North Sea’ (JOMOPANS). De nieuwe apparatuur zal wetenschappers helpen begrijpen hoe het onderwatergeluid over de Noordzee is verspreid.

Als u zich de onderwaterwereld voorstelt als een stille en serene wereld, moet u die gedachte misschien herzien. Geluiden zijn alomtegenwoordig, ook in het mariene milieu. Onderwatergeluid kan worden geproduceerd door natuurlijke (golven, weer, dieren) en antropogene (scheepvaart, bouw) bronnen. Ons begrip van de effecten van deze geluiden op de mariene fauna is echter nog steeds beperkt. In de afgelopen jaren kreeg de introductie van onderwatergeluid in het mariene milieu meer politieke en wetenschappelijke aandacht en worden er monitoringsystemen opgezet.

Impulsief geluid

Het grootste deel van de monitoring-inspanning gaat naar impulsief geluid. Deze categorie van geluid bestaat uit geluiden met een korte duur (impulsachtig), die grotendeels ongewenst en van antropogene oorsprong zijn. Het heien van funderingspalen bij de bouw van offshore windturbines, sonars en de vernietiging van munitie op zee zijn de bekendste bronnen van impulsief geluid. Deze kunnen schadelijk zijn voor de mariene fauna. Een tijdelijke verplaatsing van Bruinvissen Phocoena phocoena werd al aangetoond tijdens heiwerkzaamheden, en wetenschappers hebben ook enig inzicht gekregen in de effecten van impulsieve geluiden op vissen. Maar om de volledige impact op deze en andere mariene organismen te begrijpen, is nog veel meer onderzoek nodig. De groeiende kennis wordt vertaald in regelgeving. Zo schrijft de Belgische wetgeving nu al voor dat het geluidsniveau van impulsieve geluiden bij heiwerkzaamheden niet hoger mag zijn dan het niveau waarop schadelijke effecten kunnen worden aangetoond. De drempelwaarde is momenteel gedefinieerd op 185 dB op 750 m van de geluidsbron. Wanneer deze grenswaarde wordt overschreden, moeten er geluidsbeperkende maatregelen worden toegepast.

Continu geluid

Ons begrip van de niveaus en ruimtelijke en temporele patronen van continue omgevingsgeluiden in het mariene milieu is momenteel veel minder ontwikkeld. Deze geluiden – meestal van lage frequenties – kunnen een stijgende trend vertonen als gevolg van de toename van menselijke activiteiten zoals scheepvaart, baggerwerk, zandwinning, visserij en duurzame energieproductie op zee. Mogelijke negatieve effecten op de mariene fauna kunnen subtiel en chronisch zijn en zijn daarom moeilijker in te schatten. De beperkte hoeveelheid beschikbare gegevens laat nog geen rapportage aan nationale en internationale beleidsmakers toe.

Doorlopende monitoring van het onderwatergeluid

Aangezien de geluidsbronnen, de geluidsoverdracht en de verspreiding van kwetsbare soorten allemaal grensoverschrijdende kwesties zijn, moeten deze ook grensoverschrijdend worden aangepakt. De internationale rapportage-verplichtingen van de EU-lidstaten in het kader van de Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRMS) vormen een sterke stimulans voor de ontwikkeling van een regionale aanpak, zowel wat het monitoren als de methodologie betreft. België heeft zich effectief geëngageerd om bij te dragen tot een dergelijke internationale aanpak en de resultaten te gebruiken voor de nationale evaluatie. Om dit te bereiken, sloot het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) zich aan bij het project ‘Joint Monitoring Programme for Ambient Noise North Sea’ (JOMOPANS).

In dit project is KBIN onder meer verantwoordelijk voor de installatie van een permanent akoestisch opnamestation in het Belgische deel van de Noordzee. Het Westhinderplatform werd als geschikte locatie gekozen. De Westhinder fungeerde aanvankelijk als een automatisch elektronisch lichtplatform, en speelt nu ook een belangrijke rol als knooppunt van het monitoringnetwerk van het Vlaams Agentschap voor Maritieme Dienstverlening en Kust. Eind mei 2019 werd het geluidsopnamestation JOMOPANS aan dit platform toegevoegd. Technici van respectievelijk het Agentschap voor Maritieme Dienstverlening en Kust en wetenschappelijke duikers van het KBIN zorgden respectievelijk voor het lucht- en onderwatergedeelte van de installatie. Het instrument zal continu omgevingsgeluid monitoren dat wordt gegenereerd door zowel natuurlijke als antropogene bronnen. Bekijk de illustratieve video!

Naar een op kennis gebaseerd beheer

“Het recent geïnstalleerde akoestische opnamesysteem zal de hoogwaardige data leveren die nodig zijn om de types (niveau en frequentie) en timing van geluiden rond het Belgische meetstation te beschrijven.” zegt Alain Norro, wetenschappelijk duiker van het KBIN. “In combinatie met de gegevens van andere JOMOPANS stations, zullen we zo beginnen te begrijpen hoe het onderwatergeluid over de Noordzee is verspreid.” Het Belgische station zal dan ook een essentieel onderdeel zijn van het netwerk dat de nodige informatie zal leveren om wetenschappers en beheerders in staat te stellen omgevingslawaai te integreren in hun beoordeling van de milieutoestand van de Noordzee. In een volgende stap zal de doeltreffendheid van verschillende opties om de potentiële milieu-impact van omgevingslawaai in het Noordzeebekken te verminderen, worden geëvalueerd.

JOMOPANS is een Interreg-project (Noordzeeregio) dat wordt gefinancierd door het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling van de Europese Unie. Het projectconsortium bestaat uit 11 partners uit 7 landen (RBINS is de enige Belgische partner) en wordt gecoördineerd door Rijkswaterstaat (Nederland).

Van 1 juli tot 31 augustus 2019 loopt in het gemeenschapshuis ‘t Schelpestik te De Haan (Vosseslag 131, 8420 De Haan) de zomertentoonstelling ‘Kijk, een walvis’. Het lokale aanspoelen van de vinvis Antonius in oktober 2018 vormde de aanleiding voor het initiatief, en diverse skeletonderdelen van dit imposante dier keerden inmiddels terug naar De Haan om de ruggengraat van de tentoonstelling te vormen. De gemeente De Haan spaarde daarnaast echter ook geen moeite om diverse experten en collecties aan te spreken en aldus een unieke verzameling zeezoogdierenbeenderen en walvisgerelateerde items samen te brengen. De tentoonstelling is in deze periode dagelijks te bezoeken tussen 10 en 13 uur en van 14 tot 17 uur, en de toegang is gratis. Een tip voor de zomermaanden!

© KBIN/K. Moreau

Antonius

Op 24 oktober 2018 werd het kadaver van een Gewone Vinvis Balaenoptera physalus opgemerkt in het Belgische deel van de Noordzee. Omdat het in een drukke scheepvaartroute dobberde, werd beslist om het gecontroleerd aan land te brengen. Op 25 oktober, rond 02.00 uur ‘s nachts, arriveerde het kadaver zo op het strand van Vosseslag, De Haan. Binnen één dag was alles opgeruimd. Haast was nodig omdat er een springtij zat aan te komen. “Het was aan fantastische ervaring om getuige te zijn van de perfecte samenwerking tussen vele overheidsdiensten, op elk bestuursniveau, en wetenschappelijke instellingen, met als resultaat een grondig wetenschappelijk onderzoek én een snelle en efficiënte verwijdering van de resten.” zegt Jan Haelters, coördinator van het Belgische strandingennetwerk en marien bioloog aan het KBIN, met terechte fierheid.

De autopsie, uitgevoerd door dierenartsen en studenten van de universiteiten van Gent en Luik en biologen van het KBIN, wees uit dat het bijna volgroeide mannetje, 18 m lang en ca 30.000 kg zwaar, waarschijnlijk een natuurlijke dood was gestorven. “Ik zag meteen het potentieel van deze gebeurtenis, en verzocht de gemeenteraad om toestemming om delen van het skelet te laten prepareren.” deelt Wilfied Vandaele, burgemeester van De Haan, mee. Die toestemming kwam er, en de faculteit Diergeneeskunde van de UGent prepareerde naast de onderkaken ook een borstvin en een ruggewervel van de walvis, die intussen de naam Antonius had gekregen.

Zeezoogdieren in De Haan

Vinvis Antonius vormt uiteraard de blikvanger van de tentoonstelling, maar met dit dier was De Haan op het vlak van onfortuinlijke zeezoogdieren niet aan haar proefstuk toe. “Van een aantal zeldzame specimens die in deze gemeente aanspoelden werden eerder ook reeds delen geprepareerd en ondergebracht in de collectie van het KBIN.” verduidelijkt Olivier Pauwels, conservator van de vertebratencollectie van het KBIN. Burgemeester Vandaele voegt hieraan toe “We kregen enkele skeletten en overblijfselen van zeezoogdieren in bruikleen, bijvoorbeeld de schedel van een in 1843 bij ons aangespoelde jonge Orka Orcinus orca. Deze items worden in het tweede deel van de tentoonstelling gebruikt om het leven en de problemen van zeezoogdieren te belichten.”

Verder vonden ook twee schedels van Gewone Spitssnuitdolfijnen Mesoplodon bidens (moeder met jong, aangespoeld in 1933 te Harendijke in de deelgemeente Wenduine) en eentje van een Griend Globicephala melas (aangespoeld in 1995 in De Haan) hun weg van Brussel naar de zomerexpo. En omdat deelgemeente Wenduine een bijzondere relatie heeft met de Bruinvis Phocoena phocoena (de soort figureert in het wapenschild van Wenduine), werd ook een schedel van een Bruinvis aan de door het KBIN uitgeleende verzameling toegevoegd. “Dankzij vinvis Antonius en de eerder in De Haan aangespoelde dieren, en dankzij de samenwerking met de gemeente De Haan, krijgen we de kans om twee grote pijlers van ons instituut – onderzoek en collectie – aan elkaar te verbinden en samen in de kijker te plaatsen!” glundert Kelle Moreau, marien bioloog en woordvoerder van het KBIN.

Extra informatie en activiteiten

Tot slot bezochten medewerkers van De Haan ook het Nederlandse natuurcentrum Ecomare uit Texel. Hier werden enkele dolfijnenskeletten ontleend, en een reeks historische gebruiksvoorwerpen die verband houden met de walvisjacht. In de rand van de expositie vinden bovendien nog een aantal nevenactiviteiten plaats. Zo zijn er onder meer een fiets- en wandelzoektocht en crea-workshops voor kinderen.

De unieke combinatie van het verhaal (en onderdelen) van Antonius met diverse andere biologische en historische verhalen, verteld aan de hand van zeldzame artefacten, uitgewerkt op overzichtelijke infopanelen en uitgebreid met aanvullende activiteiten, maakt dat ‘Kijk, een walvis’ de moeite van een bezoek meer dan waard is! Een aanrader voor jong en oud, en een waardevolle tip voor de zomermaanden!

… of toch zo dicht als je in Brussel bij Afrika kan zijn. Op vrijdag 14 juni bezocht het MUMM-team van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuur-wetenschappen (KBIN) in het kader van hun jaarlijkse teambuilding immers het vernieuwde AfricaMuseum in Tervuren.MUMM (in het Nederlands beter bekend als de BMM) staat voor ‘Management Unit of the Mathematical Model of the North Sea’ en groepeert de KBIN-wetenschappers die de overheid adviseren in verband met menselijke activiteiten in het Belgisch deel van de Noordzee (het MARIMA-team), het luchttoezicht uitvoeren (het SURV-team, waarbij ook de OO-MMM-piloten werden uitgenodigd) en daarnaast onder meer ook de federale monitoring van zeezoogdieren op zee uitvoeren, het strandingennetwerk coördineren, eutrofiëring bestuderen en aan Europa rapporteren over de gezondheids-toestand van ons stukje Noordzee. Ook de ontwikkeling en het onderhoud van wetenschappelijke websites en toepassingen van de Operationele Directie Natuurlijk Milieu (OD Natuur, de grootste wetenschappelijke directie binnen het KBIN) gebeurt door specialisten van MUMM (het SWAP-team). Een groot en divers team dus, dat tijdens de teambuilding-dag een aantal keren verschillend werd opgedeeld om werknemers met verschillende taken/moedertalen met elkaar in contact te brengen!Voor het bezoek aan het AfricaMuseum kozen de mummies voor de gidsbeurt ‘A blend of Central Africa’, waarin gedurende twee uren onder meer werd stilgestaan bij de materiële cultuur, het immaterieel erfgoed en de biodiversiteit van Centraal Afrika. Er kon natuurlijk ook niet worden voorbij gegaan aan de Belgische koloniale geschiedenis, en hoe we daar in de huidige context mee om kunnen gaan. Hedendaagse thema’s als de multiculturele samenleving en duurzame ontwikkeling maakten het verhaal af. Sommigen waagden zich ook aan enkele Afrikaanse danspasjes.Na het interessante museumbezoek en een wandeling bij perfecte weersomstandigheden maakten we voor de lunch onze opwachting in het Tervuurse restaurant De Linde, waar we genoten van de juni-editie van het marktmenu. De opeenvolging van zeer gesmaakte voorproevertjes, voorgerechten, hoofdgerechten en desserts, vergezeld van aperitieven en aangepaste wijnen (uiteraard optioneel), maakte dat we het restaurant voldaan verlieten.De productie van een groepsfoto was zowat het enige waartoe we nadien nog in staat waren. Uit pure noodzaak zochten we daarna een naburig terrasje op, om verder te bekomen van het feestmaal.

Wie hard werkt, moet af en toe ook  hard ontspannen!

Boven, van links naar rechts: Ronny Schallier, Yolande Maes, Karien De Cauwer, Alexander Vermeire, Jan Haelters, Brigitte Lauwaert, Mia Devolder, Abdel Eslama, Geert Present, Kelle Moreau / Onder, van links naar rechts: Samuël Orsi, Lucien Schwind, Nabil Youdjou, Annelore Van Nieuwenhove, Ruth Lagring, Dries Noppen, Ward Van Roy, Kobe Scheldeman, Michel Kapel, Pieter Janssens

Wetenschappers van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen vatten de beschikbare informatie over zeezoogdieren in België in 2018 samen in het rapport Strandingen en waarnemingen van zeezoogdieren en opmerkelijke andere soorten in België in 2018. De nieuwste editie bevat naast een bespreking van de strandingen en waarnemingen van zeezoogdieren, opmerkelijke vissen en een Lederschildpad in 2018 ook opiniestukjes over de zin en onzin van opvang van zeehonden, de impact van afval op zeezoogdieren en het gebruik van de haven van Nieuwpoort als rustplaats voor zeehonden.

Het KBIN heeft, zoals elk jaar, gegevens samengebracht over zeezoogdieren in België, met medewerking van SEALIFE Blankenberge, de Universiteit van Luik en Natuurpunt. In 2018 spoelden 134 zeezoogdieren dood of stervend aan in België, waarvan 89 Bruinvissen, 1 Witsnuitdolfijn, 1 Gewone vinvis, 18 Grijze zeehonden, 11 Gewone zeehonden en 14 zeehonden die niet tot op soort gebracht werden. Daarnaast verzorgde SEALIFE Blankenberge 30 zeehonden: 17 Grijze en 13 Gewone (het hoogste aantal Grijze zeehonden ooit, en voor het eerst meer Grijze dan Gewone zeehonden).

Van de Bruinvissen met gekende doodsoorzaak was 10% gestorven door verdrinking in visnetten, en 30% door predatie door Grijze zeehonden. De Gewone vinvis, een mannetje van 18 m lang dat dood op zee gevonden was, was vermoedelijk door een natuurlijke doodsoorzaak gestorven. Het aantal gestrande dode en stervende zeehonden (43) was het hoogste aantal ooit. Zes van de Grijze en één van de Gewone zeehonden waren vermoedelijk gestorven door incidentele vangst. Een Grijze zeehond stierf verstrikt in een stuk nylon touw, en een andere stikte in een platvis.

De meest opvallende waarnemingen in 2018 waren zeer hoge aantallen Bruinvissen in april (geschat op bijna 20.000 in onze wateren, op basis van tellingen vanuit de lucht) en het relatief frequent voorkomen van Tuimelaars.

Het jaarrapport bevat verder kaderstukjes over de zin en onzin van opvang van zeehonden, de impact van afval op zeezoogdieren en het gebruik van de haven van Nieuwpoort als rustplaats voor zeehonden.

Geïnteresseerden kunnen het nieuwe rapport, alsook voormalige rapporten, bekomen via www.marinemammals.be/reports.

Op 19 februari vond de internationale conferentie ‘Climate Change and Oceans Preservation’ plaats op initiatief van de twee Belgische ministers van Energie, Leefmilieu en Duurzame Ontwikkeling en van de Noordzee. De Verklaring van Brussel werd enthousiast ontvangen op de conferentie en de steun blijft komen. 33 landen en 11 organisaties hebben de verklaring ondertekend.

De Verklaring van Brussel roept op om vooruitgang te maken in een aantal lopende processen, in het bijzonder de onderhandeling van een nieuw verdrag over biodiversiteit op hoge zee en de nieuwe doelstellingen onder het Biodiversiteitsverdrag.

De Verklaring heeft ook als grote verdienste de vele bestaande engagementen rond oceanen en klimaat voor het eerst samen te brengen in één document dat landen ondertekenen en roept op om een passend gevolg te geven aan het oceanenrapport van de VN-klimaatcommissie dat in september 2019 uitkomt.

Landen maar ook organisaties hebben de verklaring ondertekend

Verschillende landen ondersteunen de verklaring: Europese landen maar ook landen uit Afrika, Latijns-Amerika, Azië en vele eilanden. Chili, waar de volgende klimaatconferentie (COP25, of “the Blue COP”, zoals de Chileense Minister voor Leefmilieu het noemt) in december 2019 zal plaatsvinden, heeft zich ertoe verbonden de doelstellingen van de verklaring op deze conferentie te bevorderen. Onder andere de volgende landen ondertekenden de verklaring: België, Finland, Frankrijk, Luxemburg, Nederland, Portugal, het Verenigd Koninkrijk, Zweden, Denemarken, Albanië, Bosnië-Herzegovina, Noorwegen, Ijsland, Monaco, Gabon, Ivoorkust, Marokko, Kaapverdië, Chili, Costa Rica, Nicaragua, Peru, Tadzjikistan, Dominicaanse Republiek, Gemenebest Dominica, Marshalleilanden, Sao Tome en Principe, Seychellen, St. Lucia, St. Kitts en Nevis, St. Vincent en de Grenadines … Er tekenden ook verscheidene internationale organisaties waaronder: EIB (European Investment Bank), Future Ocean Alliance (een onafhankelijke organisatie die wordt gefinancierd door de Global Environment Facility – ’s werelds grootste donor voor milieuverbeteringsprojecten), Wind Europe, Ocean Energy Europe, Air Centre, Natural Resources Defense Council (NRDC), Global Ocean Trust, Ocean Care, de KBRV (Koninklijke Belgische Redersvereniging), het VLIZ (Vlaams Instituut voor de Zee) en het KBIN (Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen).

Tijdens een event dat begin april in New York door de Permanente Vertegenwoordiging van België bij de Verenigde Naties georganiseerd werd, riep de Belgische ambassadeur landen op om zich bij deze groeiende groep te voegen. De nieuwe ondertekenaars werden op 7 mei door Ministers Marghem en De Backer uitgenodigd voor de tweede ondertekeningsceremonie op de FOD Volksgezondheid.

“De toestand van de biodiversiteit is helaas een uiterst zorgwekkende actuele kwestie geworden. Met de Verklaring van Brussel wil de federale overheid zich er samen met de ministers, ambassadeurs en vertegenwoordigers van 33 landen en verschillende organisaties toe verbinden om de uitdaging van de klimaatimpact op de oceanen aan te gaan. Ik roep andere landen op om zich bij ons aan te sluiten om ons optreden op Europees en internationaal niveau te versterken”, voegde Marie Christine Marghem toe.

Omzetten in de praktijk

België timmert al meteen druk aan de weg om de verklaring in de praktijk om te zetten. Onlangs zaten Belgische en Europese oceaan- en klimaatonderhandelaars samen om te kijken hoe ze oceanen concreet deel kunnen laten uitmaken van de volgende klimaat-COP en België trekt mee de groep van de “Friends of the Blue COP”. 2019, met op het einde de blauwe klimaattop, is een unieke kans om klimaatmaatregelen aan te gaan voor de oceaan.

Om de daad bij het woord te voegen, heeft Minister De Backer op 7 mei ook officieel de Belgische steun uitgesproken voor het 30×30 initiatief, een call for action om tegen 2030 30% van de oceaan te beschermen. Ons land heeft niet minder dan 35% van het Belgische deel van de Noordzee beschermd, maar om de oceaan echt een kans te geven tegen klimaatverandering is een netwerk van grote en efficiënte mariene beschermde gebieden nodig. België zal dit objectief pushen in de verschillende klimaat-, oceaan- en biodiversiteitsprocessen.

“Alleen door internationaal samen te werken kunnen we de klimaatverandering en de nadelige effecten ervan op zeeën en oceanen tegengaan. Iedereen moet een inspanning leveren. Daarom onderteken ik het internationale engagement om tegen 2030 30 procent van onze oceanen te beschermen. België is nog ambitieuzer en beschermt vandaag al 35 procent van onze Noordzee. Samen houden we oceanen en zeeën proper”, concludeerde Philippe De Backer.

Tekst: FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu

Het Milieuprogramma van de Verenigde Naties (UNEP – United Nations Environment Programme) lanceerde op 7 mei 2019 in Genève een nieuw rapport waarin de standpunten van verschillende belanghebbenden in verband met de duurzaamheidsuitdagingen van zandwinning en zandgebruik worden onderzocht. UNEP wil met dit rapport een wereldwijde discussie over zandwinning stimuleren, in aansluiting op de recente goedkeuring van een nieuwe resolutie over een beter bestuur van minerale hulpbronnen door de vierde VN-milieuvergadering.

Duurzaamheidsuitdagingen bij de wereldwijde ontginning en gebruik van zandvoorraden

De schaal waarop zand- en grindwinning wereldwijd plaatsvindt, maakt het één van de grote duurzaamheidsuitdagingen van de 21e eeuw. Jaarlijks wordt naar schatting 40 tot 50 miljard ton zand gewonnen uit groeven en putten, in rivieren, langs kusten en in het mariene milieu. De groeiende wereldbevolking, de verstedelijking, verschuivingen in onze consumptiepatronen, en de hiermee gepaard gaande ontwikkeling van infrastructuur, zijn belangrijke factoren die de ontginning van gemakkelijk beschikbare zandbronnen hebben doen verdrievoudigen over de laatste twee decennia. Zonder zand immers geen beton, geen asfalt, geen glas, … en dus ook geen scholen, ziekenhuizen, wegen, zonnepanelen en andere noodzakelijke infrastructuur. Ook waterzuivering en landwinning zijn grote gebruikers. Zand wordt zelfs gebruikt bij de industriële productie van electronica en cosmetica … Na water is het tegenwoordig de meest ontgonnen natuurlijke hulpbron. Verder hebben dammen en winning de sedimenttoevoer van rivieren naar veel kustgebieden verminderd, wat heeft geleid tot verminderde afzettingen in rivierdelta’s en versnelde stranderosie.

De groeiende trend van niet-duurzame en illegale zandwinning in mariene, kust- en zoetwater-ecosystemen heeft verstrekkende gevolgen voor het milieu, de maatschappij en de economie (bv. toerisme, visserij). Wetenschappelijk onderzoek en opvolging, alsook een adequaat beleid ter ondersteuning van een verantwoorde winning en consumptie, lopen in grote delen van de wereld echter achter. De internationale handel in zand en grind blijft intussen verder groeien. Door de grote vraag in regio’s zonder lokale zand- en grindvoorraden zal deze bedrijfsactiviteit naar verwachting met 5,5% per jaar toenemen. Als gevolg van internationale zandwinningsverboden, zandwinning voor landwinningsprojecten, en de effecten van ongereguleerde zandwinning in internationale rivieren, is zand- en grindwinning ook een snel groeiende grensoverschrijdende kwestie geworden.

Nieuwe oplossingen voor een beter bestuur van wereldwijde zandreserves

Het Milieuprogramma van de Verenigde Naties erkent de noodzaak om de wereldwijde beleidslijnen en normen in overeenstemming te brengen met de plaatselijke beschikbaarheid van zand, de ontwikkelingsbehoeften en de handhavingsrealiteit, en zet zich in om deze uitdagingen onder de aandacht te brengen om, samen met alle stakeholders, beter te besturen. De organisatie kijkt dan ook uit naar de verdere ontwikkeling van doeltreffende instrumenten die een betere opvolging van de winning en het gebruik van zandvoorraden, en een efficiënte besluitvorming in verband met het beperken van de gevolgen van zandwinning, mogelijk zullen maken.

Het nieuwe rapport ‘Sand and Sustainability: Finding New Solutions for Environmental Governance of Global Sand Resources’ is geënt op deze thematiek. Het vestigt de aandacht op de duurzaamheidsuitdagingen en oplossingen voor de zandwinning en -consumptie, en beveelt gezamenlijke acties aan om de bestaande normen te actualiseren, monitoringprogramma’s op te zetten en een dialoog op gang te brengen in de gehele gebruiksketen. Bijkomend wordt gepleit om onnodige zandconsumptie te vermijden, toenemend gerecycleerde en alternatieve materialen te gebruiken, en milieu-impacten te reduceren door meer verantwoorde ontginningspraktijken. Het rapport kwam in oktober 2018 tot stand tijdens een dialoog tussen deskundigen, gefaciliteerd door UNEP/GRID-Genève (GRID = Global Resource Information Database) en de Universiteit van Genève met financiering van het Zwitserse Federale Ministerie van Milieu.

VN-resolutie over een beter bestuur van minerale hulpbronnen

Het ‘Sand and Sustainability’-rapport sluit aan op de recente goedkeuring (april 2019) van een nieuwe resolutie over een beter bestuur van minerale hulpbronnen door de vierde VN-milieuvergadering, en werd officieel voorgesteld op 7 mei 2019 in het Palais des Nations, Genève, in aanwezigheid van Mevr. Joyce Msuya, waarnemend directeur van het UNEP. De resolutie stuurt aan op het verzamelen van informatie over duurzame praktijken en kennishiaten, en op het oplijsten van uitvoeringsstrategieën en beoordelingsmethodes. Verslag dient te worden uitgebracht aan de vijfde zitting van de milieuvergadering van de Verenigde Naties.

Mariene zandontginning in België

Intussen investeert België verder in een beter beheer van haar minerale grondstoffen. In de Belgische mariene wateren wordt al meer dan 40 jaar zand ontgonnen onder de bevoegdheid en controle van de FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie. “Om het beheer op de lange termijn te ondersteunen, werd voor het Belgisch en zuidelijk Nederlands deel van de Noordzee een geologische kennisbasis ontwikkeld die de beschikbare hoeveelheden per zandkwaliteit bevraagbaar maakt.” verduidelijkt Vera Van Lancker van de onderzoeksgroep ‘Suspended Matter and Seabed Monitoring and Modelling’ van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. “Een koppeling met een numeriek instrumentarium laat bovendien toe om verschillende impactscenario’s van extractie te verrekenen.” Het eindrapport van het project TILES of  ‘Transnational and Integrated Long-term Marine Exploitation Strategies’ is beschikbaar op de website van het Belgisch Federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO). Gezien de voorraden niet onuitputbaar zijn, wordt gepleit voor meer doordachte ontginningsstrategieën.