Wetenschappelijk onderzoek op de Noordzee of op de Arctische zee, de gelijkenissen zijn frappant! Gepassioneerde wetenschappers willen weten hoe de zee in elkaar zit om zo goed mogelijk voorbereid te zijn op de veranderingen die de wereld meemaakt. Een verslag van 9 dagen aan boord van het Poolse oceanografisch onderzoeksschip Oceania.
RV Belgica en RV Oceania
Net zoals België, heeft Polen een eigen onderzoeksschip. De driemaster RV Oceania is eigendom van het Poolse Instituut voor Oceanografisch Onderzoek (IOPAN) en heeft ongeveer dezelfde leeftijd (°1985) en dezelfde lengte (iets minder dan 50 m) als onze eigen RV Belgica. Het schip wordt vooral gebruikt om in de Baltische zee wetenschappelijk onderzoek te verrichten. Eén keer per jaar vertrekt het schip echter naar het hoge noorden om er in de fjorden van Spitsbergen de invloed van de klimaatverandering op de Arctische zee te onderzoeken. Van woensdag 26 juli tot vrijdag 4 augustus 2017 was er, naast de 24 Poolse bemanningsleden en wetenschappers, ook een plaatsje aan boord voor een Canadese journaliste, en de Belgische wetenschapscommunicator Sigrid Maebe.
De kapitein van RV Oceania, Piotr Woźniak, kent onze RV Belgica goed. In de jaren ’90 nam hij deel aan de festiviteiten van de toenmalige Zeemacht in Zeebrugge en lag zijn militair schip naast de RV Belgica aangemeerd. Ook toen de 100ste verjaardag van de wetenschappelijke expeditie van de oude Belgica naar Antarctica werd gevierd, in 1997 in Antwerpen, kwam hij aan boord van ons onderzoeksschip. De schepen zijn zeer gelijkaardig, maar het feit dat de Oceania een zeilschip is, en dus een smallere romp heeft, maakt het binnenin een beetje krapper.
RV Oceania is uitgerust met alle mogelijke apparatuur om stalen te nemen van water, van organismen in zee (plankton in de waterkolom of benthos op de bodem), of om optische metingen te doen van de kleur van de zee om zo de eigenschappen van het water te bepalen. Door de beperkte ruimte, kunnen de Poolse wetenschappers enkel de stalen nemen en invriezen of fixeren, en dus niet bekijken aan boord. Later aan land hebben ze een half jaar tot een jaar nodig om de stalen van deze cruise allemaal te analyseren.
Onderzoek in Hornsund fjord
Voor deze wetenschappelijke cruise AREX’2017 (Arctic Expedition 2017), vertrok RV Oceania half juni in Polen, om via Noorwegen naar de eilandengroep Spitsbergen te varen. Eind augustus, 80 dagen later dus, zal het schip met honderden stalen en metingen terug in Polen aankomen. Dan zal ook het getal “30”, dat aan de zijkant van het schip naast een ijsbeer geschilderd staat, gewijzigd worden: de 31ste reis van RV Oceania naar Svalbard (Spitsbergen) zal dan afgerond zijn!
Ik ging aan boord van RV Oceania in Longyearbyen, de hoofstad van Spitsbergen voor een 9-daagse wetenschappelijke cruise naar de Hornsund Fjord. Het doel van dit onderdeel van de reis was onderzoeken tot waar de invloed van de Atlantische oceaan in deze fjord in het zuidelijke deel van Spitsbergen voelbaar is. De Hornsund Fjord is eigenlijk het eerste gebied waar het Atlantisch water uit het zuiden de Arctische zee binnentrekt. Jaar na jaar ziet hoofdwetenschapper Sławomir Kwaśniewski het Atlantische water dieper de fjord intrekken, het zeewater wordt er zichtbaar warmer. Ook de planktongemeenschap schuift op: er worden vaker Atlantische soorten copepoden, kwallen en zeedruiven in de fjord waargenomen. Heel het ecosysteem verandert met de aanvoer van dit warme water. De wetenschappers zijn dan ook zeer blij wanneer ze toch ook echte Arctische soorten in hun planktonnet vinden. Dit jaarlijkse onderzoek van het IOPAN-instituut geeft een lange tijdsreeks met metingen en analyses die onmisbaar zijn om de gevolgen van klimaatverandering te begrijpen.
Polar Station
De Poolse overheid heeft ook een onderzoeksstation aan land in Spitsbergen: het Polish Polar Station, ook in de Hornsund fjord. Het is een magische plaats, maar wandelen in de buurt kan niet zonder vuurwapen omdat je altijd voorbereid moet zijn op een ontmoeting met een ijsbeer (Ursus maritimus)! Tijdens de zomermaanden zijn er ongeveer 30 wetenschappers en technici gestationeerd, in de donkere wintermaanden een tiental. Zij onderzoeken de gletsjer die zowaar in hun achtertuin ligt. Verder meten ze voortdurend de magnetische stralingen en meteorologische omstandigheden van het gebied en bekijken ze de levensomstandigheden en het eetpatroon van de kolonie kleine alken (Alle alle, een grappig vliegende zeevogelsoort).
De twee “paparazzi”, zoals de journaliste en ik lachend genoemd werden, mochten één dag aan land gaan om kennis te maken met de wetenschappers Danek en Kasia. Die voormiddag controleerden ze de batterijen van de verschillende camera’s die opgesteld staan aan de nesten om te registreren hoe de ouders de kuikens komen voeden. De kuikens zelf zitten onder een hoop stenen en kan je op de camerabeelden niet zien. In de namiddag vingen de onderzoekers dan een aantal volwassen vogels om voedselstalen te nemen. Hiervoor “lepelen” ze als het ware het versgevangen plankton uit de keelzak van de kleine alk. Blijkbaar worden de kuikens vooral gevoed met een bepaalde larvestadium (stadium 5) van de planktonsoort Calanus glacialis. Ongelooflijk hoe die vogels, onder water, het verschil kunnen zien in de verschillende plaktonstadia en dan nog kunnen mikken om ze te vangen!
KBIN-onderzoekers
In het station maakte ik ook kennis met Alexandra, zij bestudeert verschillende gletsjers in de Hornsund fjord met een sonar. Zij spendeert dus uren in een klein bootje, vlak naast de gletsjer, om zo met behulp van geluidsgolven een beeld te krijgen van het deel van de gletsjer dat zich onder water bevindt. Alexandra is Pools, woont en werkt in Italië en kende het werk van een aantal OD Natuur collega’s (Vera Van Lancker en Giacomo Montereale Gavazzi) die gelijkaardig onderzoek doen met sonars, maar dan op de bodem van het Belgisch deel van de Noordzee. Ook Joana, die aan boord kwam voor het volgende deel van de cruise, had goede contacten met wetenschappers van het KBIN die schaaldieren bestuderen (Claude De Broyer en Cédric d’Udekem d’Acoz). En zo blijkt de goede reputatie van de KBIN-onderzoekers, ook zo ver van huis, weer bewezen!
IJsbeer, walvissen, plankton
Tijdens de 9-daagse reis hadden we blijkbaar veel geluk. Allereerst was het prachtig weer (zon, weinig wind, en een fijne 5°C). De weken ervoor was er enkel mist in de fjord en hevige wind op volle zee, wat het moeilijk maakt om stalen te nemen en wat het overweldigende uitzicht natuurlijk compleet verborgen houdt! Verder zagen we ook een ijsbeer in één van de kleinere baaien. Hij had zich te goed gedaan aan een grote prooi, de resten ervan lagen nog op een ijsschots. Het was een machtig zicht: een ijsbeer die zich van een ijsberg in het zeewater liet glijden en – verrassend snel – van ons wegzwom, terwijl hij zijn kop van links naar rechts bewoog, alsof hij wilde ruiken hoe ver of dicht het menselijk gevaar was. Zelfs de doorwinterde Spitsbergen-wetenschappers waren blij met deze unieke ontmoeting!
In de fjord liet een bultrug (Megaptera novaeangliae) zich twee keer zien. Hij had een plaats in de fjord gevonden, dichtbij een gletsjer, waar het krioelde van voedzaam plankton, dus waarom verhuizen?
Vooral toen we op volle zee (1000 meter diep!) gedurende 48 uur continu optische metingen in het water deden, zagen we ook andere walvissen. Hoe fijn kan het zijn om 3 uur ‘s nachts, in volle licht, waterstalen te nemen, en te horen en te zien hoe walvissen of dolfijnen ons schip voorbijzwemmen? Het was dan ook een hele uitdaging om mezelf ’s avonds te dwingen om toch te gaan slapen en dus misschien een paar mooie uitzichten of walvissen te missen. De voor- en nadelen van de eeuwige zon in het noorden in deze tijd van het jaar!
Ongerepte natuur?
Het leven aan boord van RV Oceania was opvallend gelijkaardig aan dat aan boord van RV Belgica (de Poolse taal uitgezonderd, die vormt een hele uitdaging!). Elke dag verse soep, af en toe een ijsje, kleine maar gezellige kajuiten en elke dag een uitdaging om een douche te nemen en je aan te kleden in een hokje dat van voor naar achter en van links naar rechts beweegt… Het grote verschil zie je pas wanneer je buiten, op het dek staat. Geen grijze horizon vol schepen aan de ene kant en appartementsgebouwen op de kust aan de andere kant. Op volle zee zie je enkel een grijze horizon zonder schepen en in de fjorden, een ongelooflijk mooi zonovergoten zicht van heuvels en bergen, eeuwige sneeuw en de niet zo eeuwige gletsjers. De gletsjers worden met een angstaanjagende snelheid kleiner. De zeekaarten op de brug van RV Oceania werden in 2014 aangepast, en bleken nu alweer niet meer te kloppen! Schokkend om te zien hoe de ongerepte natuur verandert als gevolg van het ondoordachte gedrag van mensen op duizenden kilometers daarvandaan…
Het beeld van de fantastische omgeving, de bergen, de gletsjers, de vogels, het plankton, de walvissen en de ijsbeer staan voor altijd in mijn geheugen gegrift en ik zal blijven mensen aansporen om de klimaatsverandering ernstig te nemen en te leren begrijpen! Doe gerust mee!
Tekst en foto’s: Sigrid Maebe
Meer informatie over IOPAN, RV Oceania en het onderzoek waar ze bij betrokken zijn, kan hier worden geraadpleegd. RV Oceania zal Polen verlaten voor ‘AREX’2018’ – de 32e reis van RV Oceania naar Svalbard – op 14 juni 2018, om pas terug te keren op 29 augustus (vaarschema 2018 – RV Oceania).
Lees ook het relaas van de Canadese journaliste Hannah Hoag.