Auteur: Kelle Moreau

De Belgische Kustwacht zet verder in op de internationale strijd tegen luchtvervuiling boven zee met behulp van de zogenaamde ‘sniffer’-sensor. Deze sensor laat toe zwavel-verbindingen te meten in de uitstoot van schepen op zee, en na te gaan in hoeverre deze schepen zich aan de geldende zwavelnormen houden. Om voorbereid te zijn op de beperkingen die vanaf 2021 in de Noordzee zullen gelden inzake de stikstofuitstoot van schepen, en om ook hierop te kunnen controleren, werd de sniffer-technologie in het voorjaar van 2020 uitgebreid om voortaan ook stikstofverbindingen te kunnen detecteren. De resultaten van de eerste testvluchten zijn veelbelovend.

Sinds 2016 gebruikt de Belgische Kustwacht een zogenaamde ‘sniffer’-sensor aan boord van het vliegtuig van de BMM (Britten-Norman Islander, kenteken OO-MMM) dat boven zee wordt ingezet bij de controle op milieu- en nautische overtredingen. Deze sensor is een belangrijk instrument in de strijd tegen luchtvervuiling, die meer bepaald toelaat het zwavelgehalte in de brandstof af te leiden uit metingen van zwaveldioxide (SO₂) in de uitstoot van schepen die boven zee worden gerealiseerd. België loopt hiermee internationaal in de kijker met betrekking tot de handhaving van de Zwavelwetgeving. In 2020 werd de ‘sniffer’-sensor uitgebreid om het meten van stikstofverbindingen (de zogenaamde NO_x-uitstoot) van schepen op zee mogelijk te maken.

Controlegebied voor stikstofemissies

Per 1 januari 2020 is het maximaal toegestane zwavelgehalte van scheepsbrandstof teruggebracht van 3,5 naar 0,5 procent. In de SECA zone (Sulphur Emission Control Area), waar België sinds 2015 deel van uitmaakt, is de norm nog strenger met 0,1 procent.

Op 1 januari 2021 treedt in de Noordzee en Baltische Zee ook een emissiecontrolegebied voor stikstofoxiden in werking, kortweg het NECA-gebied (Nitrogen Emmission Control Area). Voorschrift 13 van de MARPOL Bijlage VI bepaalt de limieten van de NO_x-uitstoot voor scheepsdieselmotoren. Schepen die vanaf 2021 worden gebouwd zullen in het NECA- gebied moeten voldoen aan de strengste NO_x-normen. Opzet is om zo tegen 2040 een graduele daling te bekomen van de NO_x-uitstoot door schepen varend in deze en andere NECA gebieden. Voor oudere schepen gelden andere normen en ook deze moeten gerespecteerd worden.

Voor de Noordzee en Baltische Zee stemt het NECA-gebied geografisch overeen met het SECA-gebied. Vanaf 2021 zal daarom eenvoudigweg gesproken worden over het Noordzee en Baltische Zee ECA gebied (zie kaart).

Nood aan stikstofmonitoring

NO_x-emissies spelen een belangrijke rol bij de vorming van fijn stof en de eutrofiëring van het mariene en terrestrische leefmilieu. Ze geven in de onderste luchtlagen ook aanleiding tot de vorming van ozon, een broeikasgas dat bijdraagt tot de klimaatopwarming dat tevens kan leiden tot aanzienlijke ademhalingsproblemen. Zowel de SO_x als NO_x afkomstig van schepen dragen ook bij aan de verzuring van de drukbevaren kustregio’s.

Minister van de Noordzee Philippe De Backer: “Luchtvervuiling op zee raakt niet alleen ons marien milieu maar schaadt ook de gezondheid van onze bevolking. Daarom blijven we investeren in betere meetinstrumenten om luchtvervuiling in kaart te brengen. Alleen zo kunnen we werk maken van een betere handhaving en zorgen voor gezonde lucht voor mens en milieu”.

De NO_x-sensor

Voor de handhaving van de NO_x-regelgeving bestond er tot voor kort echter nog geen nauwkeurig mechanisme dat toelaat om niet-conforme schepen op te sporen. Er kon enkel worden gehandhaafd door middel van de controle op het hebben van een geldig internationaal certificaat ter voorkoming van luchtverontreiniging, en deze controle gebeurde dus niet op basis van metingen of staalnames. Zo’n certificaat wordt dan beschouwd als voorlopig bewijs om vast te stellen of aan de voorschriften wordt voldaan. Veel schepen maken ook gebruik van emissiereductietechnieken (bv. een katalysator) om de naleving van de stikstofvoorschriften te waarborgen. Maar ook hier geldt dat er nog geen methode bestond waarmee met zekerheid kan worden nagegaan of schepen deze emissiereductie-apparatuur tijdig voor het binnenlopen van een NECA hebben geactiveerd.

Om de monitoring van de uitstoot van schepen op zee te kunnen uitbreiden met het bepalen van stikstofverbindingen werd een gemodificeerde NO_x-sensor aangekocht en geïntegreerd in het sniffer-systeem aan boord van het luchttoezichtsvliegtuig. Voor deze aankoop stelde Minister van de Noordzee Philippe De Backer in 2019 een budget van € 70.000 ter beschikking van de Wetenschappelijke Dienst Beheerseenheid van het Mathematisch Model van de Noordzee (BMM) van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN).

“Met behulp van de nieuwe sensor zijn we in staat om NO_x-controles uit te voeren boven zee, wat erg waardevol is omdat er geen empirische controlemethode voor deze stoffen bestaat om in de haven handhaving uit te voeren.” verduidelijkt Ward Van Roy, één van de BMM-luchtoperatoren. “Bovendien vergroot de nieuwe sensor ook de nauwkeurigheid van onze zwavelmetingen. De lichte gevoeligheid van de zwavelsensor voor stikstof-monoxide (NO) kan met de stikstofmetingen immers gecorrigeerd worden.”

Veelbelovend

Begin juli 2020 werden de eerste testvluchten met de stikstofsensor uitgevoerd. Deze mogen een groot succes worden genoemd, en geven vertrouwen dat  een enorme hoeveelheid informatie zal kunnen worden verzameld over de stikstofemissie van schepen op zee. Dit moet leiden tot een beter begrip van de manier waarop een effectieve offshore NECA-monitoring kan worden uitgewerkt ter verbetering van de handhaving in samenwerking met de haveninspectiediensten. Op deze manier bouwen de BMM en de Kustwacht de Belgische pioniersrol op gebied van de monitoring van scheepsemissies op zee verder uit, en zal België klaar zijn om vanaf 1 januari 2021 haar handhavingsrol ook op het vlak van stikstofemissies uit te voeren.

Bekijk ook het recente filmpje dat focust op de zwavelemissie-monitoring, en waarin op het einde reeds kort werd vooruitgeblikt naar het opnemen van de monitoring van stikstofemissies in het takenpakket.

Om de eutrofiëringstoestand van het Belgische kustgebied op te volgen, potentieel kritieke situaties zo snel mogelijk op te sporen en te voldoen aan de EU-richtlijnen inzake het waterbeleid en de mariene strategie, is permanent toezicht op de kustwateren van essentieel belang. Teledetectie met behulp van optische sensoren en satellietbeelden kan een ruimtelijk overzicht geven van de eutrofiëringstoestand van dit gebied. In het MULTI-SYNC-project willen onderzoekers (onder leiding van het RBINS REMSEM-team) deze dienst verbeteren door nieuwe methoden te ontwikkelen voor het gebruik van typische kleurengegevens van de oceaan met lage resolutie in synergie met satellietgegevens met hoge resolutie, zoals die door Sentinel-2 worden geleverd.

Aan het begin van de schoolvakantie willen velen van ons een handdoek uitspreiden op het strand, onze blik laten verdwalen waar de golven de lucht raken, voorafgegaan door een portie heerlijke zeevruchten.

De zeeën en oceanen beslaan ruim twee derde van het aardoppervlak en zijn complexe ecosystemen die essentiële diensten leveren voor het behoud van het leven op aarde. Het mariene milieu bevindt zich in het hart van het klimaatsysteem. Het is onze grootste bron van biodiversiteit en draagt ​​het ook aanzienlijk bij tot economische welvaart, sociaal welzijn en levenskwaliteit.

Een omgeving om te beschermen

De bescherming van het mariene milieu is daarom cruciaal. Om de juridische instrumenten te verwerven die essentieel zijn voor deze bescherming, heeft de EU in 2000 de Europese kaderrichtlijn Water en in 2008 de kaderrichtlijn Mariene Strategie aangenomen.

België moet, net als de andere lidstaten, deze richtlijnen naleven, de “goede ecologische toestand” van zijn (oppervlakte-, ondergrondse en kust-) wateren handhaven en zorgen voor een regelmatige rapportering van de waterkwaliteit aan de Europese instanties.

Sentinel-2-beeld in ware kleuren van het studiegebied (resolutie van 10 m) en kaart van Suspended Particulate Matter (SPM)

Om de eutrofiëringsstatus van de Belgische kustzone te monitoren en om potentieel kritieke situaties zo snel mogelijk op te sporen, is permanent operationeel toezicht essentieel.

Traditionele monitoringmethoden per boot worden nog steeds beschouwd als de belangrijkste monitoringinstrumenten. Maar ze bieden alleen ad-hoc informatie en zijn erg duur.

Satellieten om beter te zien

Remote sensing biedt oplossingen die zijn onderzocht door het MULTI-SYNC project (Multi-scale synergy products for advanced coastal water quality monitoring), onder leiding van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) en gefinancierd door het STEREO programme van het Belgisch federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO). Het gebruik van satellietbeelden voor monitoring combineert vele voordelen. Naast een gereduceerde kostprijs, verschaffen ze informatie over het hele Belgische grondgebied van de Noordzee en dit met een grote temporele en spatiale resolutie. Bovendien maakt de beeldverwerking gebruik van een techniek genaamd DINEOF, die bewolkte gebieden (zones zonder bruikbare data) invult. DINEOF werd ontwikkeld door de ULg-GHER, partner van het project.

Van wetenschappelijk onderzoek tot toepassing

De mate van eutrofiëring van water kan worden bepaald aan de hand van de chlorofyl-a-concentratie, een indicator voor fytoplankton-biomassa.

Met behulp van dagelijkse gegevens van optische sensoren die specifiek zijn toegespitst op de kleur van de oceaan (SeaWiFS, MODIS, MERIS, VIIRS, Sentinel-3), hebben de onderzoekers van het MULTI-SYNC-project een benadering ontwikkeld die het mogelijk maakt om chlorofyl-a-concentraties en andere producten zoals total suspended matter in kaart te brengen aan hoge resolutie.Eutrofiëring van de Belgische kust. De zones met de hoogste concentraties (Chl P90 > 15µg L^-1) zijn aangeduid in het rood. Deze kaart werd gemaakt op basis van MERIS-satellietgegevens met ruimtelijke resolutie van 1km.

Dankzij dit product kunnen ze kaarten genereren die een ruimtelijk overzicht geven van de eutrofiëringsstatus van het Belgische kustgebied, met probleemgebieden meteen zichtbaar in het rood. Deze kaarten zijn opgenomen in de eutrofiërings-beoordelingsrapporten die België aanlevert in het kader van Europese richtlijnen; dankzij die kaarten is het dus mogelijk om rechtstreeks de acties te ondersteunen die nodig zijn om onze doelstellingen op het gebied van waterkwaliteit te bereiken.

Sentinel-2-beeld van 1 mei 2016 (warekleurenbeeld bovenaan, chlorofyl-a-product onderaan) waarop duidelijk een algenbloei zichtbaar is bij de Oostendse kust

De MULTI-SYNC-onderzoekers trachten deze service te verbeteren door nieuwe methoden te ontwikkelen om typische oceaankleurgegevens met lage resolutie te combineren met satellietgegevens met hoge resolutie, zoals die van Sentinel-2. Een dergelijke satelliet is in staat producten op chlorofyl-a te leveren met een ruimtelijke resolutie van wel 10 m, wat de detectie van algenbloei dicht bij de kust mogelijk maakt. Dit is niet detecteerbaar door traditionele ‘oceaankleurensatellieten’ of door in situ surveillance per boot.

 

Brontekst: Website Belgian Earth Observation

Een van de doelstellingen van het JERICO-S3-project is de ontwikkeling van een e-infrastructuur die de gebruikers in staat stelt rechtstreeks en gemakkelijk toegang te krijgen tot de gegevens, instrumenten en informatie die zij nodig hebben over de kustzeeën. Om dit te bereiken moeten de ontwikkelaars begrijpen wie je bent, wat je doet, wat je nodig hebt om dit te doen en wat de resultaten zijn. Daarom lanceert JERICO-S3 een oproep naar gebruikersverhalen die de ontwikkelaars precies die informatie verschaffen.

JERICO-S3

Het EU Horizon2020-project JERICO-S3 zal een state-of-the-art, fit-for-purpose en visionaire onderzoeksinfrastructuur (RI), expertise en hoogwaardige gegevens over de Europese kust- en continentale zeeën opleveren. Het project zal steun verlenen aan onderzoek van wereldklasse en aan innovatie met een grote impact, en zal deel uitmaken van een venster van Europese uitmuntendheid in de hele wereld.

Het project zal regionaal worden gestructureerd rond vier Pilot Super Sites (PSS) en vijf Integrated Regional Sites (IRS). Via deze innovatieve structuur richt JERICO-S3 zich op een meer geïntegreerde aanpak om het kustecosysteem beter te observeren, de wetenschappelijke uitmuntendheid te verhogen en het potentieel van de verschillende sites te ontwikkelen, met aandacht voor de regionale en lokale ecosystemen. De voorlopige ontwikkeling van een e-infrastructuur (VRE, Virtual Research Environment) zal wetenschappers en gebruikers ondersteunen door toegang te bieden tot specifieke diensten en zal helpen bij de ontwikkeling van de onderzoeksinfrastructuur en de strategie voor duurzaamheid.

In JERICO-S3 wordt het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen vertegenwoordigd door het Mariene Voorspellingscentrum.

Verzoek om gebruikersverhalen

Om een e-infrastructuur te bouwen die u (belanghebbenden en eindgebruikers) in staat stelt om direct en eenvoudig toegang te hebben tot de gegevens, tools en informatie die u nodig heeft, moeten de ontwikkelaars begrijpen hoe ze u kunnen helpen in uw werk. Om tot een dergelijk inzicht te komen, worden er gebruikersverhalen verzameld.

Wat wordt verstaan onder een ‘Gebruikersverhaal’? Een Gebruikersverhaal is een informeel verslag op zeer hoog niveau van wie je bent, wat je doet (functie of taaktitel/omschrijving), wat je nodig hebt om het te doen (wat voor soort tools, gegevens, kennis die je nodig hebt voor die functie of taak) en wat de resultaten van de taak zijn. Het kan ook melding maken van speciale behoeften – in kwantiteit of kwaliteit van de gegevens en informatie.

Je hebt misschien maar één gebruikersverhaal, of je hebt er meerdere. Vul een formulier in voor elk van uw verhalen. Stuur deze enquête ook door naar uw collega’s. U kunt ook extra gebruikersverhalen toevoegen namens andere mensen of uw eigen belanghebbenden en eindgebruikers.

JERICO-RI, een pan-Europese infrastructuur voor duurzaam onderzoek

JERICO-S3 volgt op 2 eerdere door de EU gefinancierde projecten: JERICO-FP7 (2011-2014) en JERICO-NEXT (2015-2019). Alle projecten werden gecoördineerd door IFREMER en JERICO-S3 werd officieel gelanceerd op 1 februari 2020 en ging van start in San Sebastian, Spanje, op 17-21 februari 2020.

Het JERICO-RI is een langetermijnkader dat hoogwaardige mariene gegevens, deskundigheid en infrastructuur voor de Europese kustzeeën biedt. De gegevens zijn multidisciplinair, gestandaardiseerd, op kwaliteit gecontroleerd, duurzaam, interoperabel en vrij toegankelijk en te gebruiken.

De visie is om de samenwerking in kustwaarnemingscentra in Europa te verbeteren en te vernieuwen door het kustgedeelte van een Europees Oceaanobservatiesysteem te implementeren, om samen te werken met andere Europese initiatieven zoals ESFRI (EURO-ARGO, EMSO, EMBRC), geïntegreerde infrastructuren (FIXO3 enz.), het OCEAN OF TOMORROW-sensoreninnovatieproject (SenseNET, NEXOS), het opkomende Europese biologische netwerk (EMBRC) en EMODnet, om bij te dragen aan het leveren van diensten aan de onderzoeksgemeenschap en de maatschappij.

Het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) is als stichtend lid toegetreden tot het EU4Ocean Platform. Aangezien onderzoek naar, monitoring van en communicatie over de mariene wereld belangrijke activiteiten van het KBIN zijn, was dit een logische stap. In het EU4Ocean Platform zal KBIN zich verbinden en samenwerken met organisaties en initiatieven van verschillende aard en haar inspanningen op het gebied van oceaangeletterdheid mobiliseren. De oprichters van het EU4Ocean Platform zijn op 18 juni 2020 voor het eerst bijeengekomen en werden op 2 juli 2020 officieel voorgesteld.

De oceaan is een bron van leven voor de mens. Ze geeft ons voedsel, zuurstof en energie. Het is de thuisbasis van vele soorten en fungeert als klimaatregelaar. Begrijpen hoe we de oceaan beïnvloeden en hoe de oceaan ons beïnvloedt, vormt de kern van oceaangeletterdheid. Dit begrip stelt ons in staat om verantwoorde keuzes te maken om onze oceaan beter te beschermen en de mogelijkheden die de oceaan biedt op een duurzame manier te benutten. Dit is waar we in Europa naar streven, om bij te dragen aan de verbetering van het welzijn van de Europeanen, zoals voorzien en onlangs bevestigd in de European Green Deal.

De European Ocean Coalition (EU4Ocean) verbindt diverse organisaties, projecten en mensen die bijdragen aan de kennis en het duurzaam beheer van de oceaan. Dit bottom-up en inclusief initiatief wordt gesteund door de Europese Commissie en heeft tot doel de stemmen van de Europeanen te bundelen om van de oceaan een zaak van iedereen te maken!

Het EU4Ocean Platform

Het EU4Ocean Platform  is een van de drie belangrijkste onderdelen van de EU4Ocean-coalitie (voor andere onderdelen, zie het Youth4Ocean Forum en het Network of European Blue Schools).

Het EU4Ocean Platform zal een centraal punt zijn dat organisaties en initiatieven verbindt, en hen toelaat samen te werken en hun inspanningen op het gebied van oceaangeletterdheid te mobiliseren. Het zal een dynamische onderwerpgeoriënteerde werkomgeving bieden die samenwerking, uitwisseling van praktijken en dialoog tussen de vele verschillende doelgroepen stimuleert, wat leidt tot de oprichting van nieuwe samenwerkingsverbanden en innovatieve acties op het gebied van oceaaneducatie, die mede zijn ontworpen door organisaties en jongeren.

De doelstellingen van het EU4Ocean Platform

• Bestendigen van en voortbouwen op bestaande initiatieven op het gebied van ocean-geletterdheid die verschillende belanghebbenden bestrijken;
• Het verbinden van diverse belanghebbenden die actief zijn op het gebied van oceaangeletterdheid om een inclusief oceaangeletterdheidsnetwerk te vormen dat een omgeving van concrete acties en verbintenissen stimuleert om een ‘oceaangeletterde generatie’ te creëren;
• Gezamenlijk in themageoriënteerde groepen de beste kansen identificeren voor activiteiten op het gebied van oceaaneducatie die kunnen worden opgeschaald tot grotere campagnes om het bewustzijn in de bredere samenleving te vergroten (de eerste werkgroepen zullen zich richten op ‘Klimaat en Oceaan’, ‘Voedsel uit de oceaan’ en ‘Gezonde en schone oceaan’);
• Ervoor zorgen dat jongeren een integraal en actief deel uitmaken van de activiteiten op het gebied van oceaangeletterdheid;
• Fungeren als centraal punt voor de Europese gemeenschap voor oceaangeletterdheid bij de voorbereiding van het VN-Decennium voor Oceaanwetenschap voor duurzame ontwikkeling, en in het bijzonder de onderdelen daarvan die betrekking hebben op oceaangeletterdheid; en
• Momentum opbouwen voor EU4Ocean om te zorgen voor groei en verspreiding van het initiatief na de looptijd van het project.

De leden van het EU4Ocean Platform mogen verwachten dat zij voor hun bestaande activiteiten aan zichtbaarheid, toegevoegde waarde en impact zullen winnen. De activiteiten kunnen ook in toenemende mate worden verbonden met en bijdragen aan de groeiende Europese beweging op het gebied van oceaangeletterdheid. De leden krijgen ook de kans om bij te dragen aan het centrale aandachtspunt voor een gezamenlijke dialoog en actie op het gebied van oceaangeletterdheid in Europa (de EU4Ocean Coalition), en om samen te werken met andere organisaties en individuen. Dit zou kunnen leiden tot de vorming van nieuwe partnerschappen en/of innovatieve methoden, de verkenning van diverse financieringsmogelijkheden en de opschaling van activiteiten op het gebied van oceaaneducatie tot gezamenlijke campagnes.

Lancering van de EU4Ocean Coalition

Op 8 juni 2020 werd de eerste Virtual Ocean Literacy Summit georganiseerd ter gelegenheid van de Wereld Oceaandag. Er was geen betere gelegenheid om de EU4Ocean Coalitie en haar toewijding aan oceaangeletterdheid officieel te lanceren en te vieren, samen met commissaris voor Milieu, Oceanen en Visserij, Virginijus Sinkevičius, en IOC-UNESCO. Vanwege de omstandigheden van de COVID-19-pandemie vond deze bijeenkomst virtueel plaats. De lancering werd officieel aangekondigd en gevierd, en ideeën en perspectieven voor de bescherming van onze blauwe planeet werden gedeeld.

Oprichtende leden van het EU4Ocean Platform

De stichtende leden van het EU4Ocean Platform, waaronder het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, ontmoetten elkaar voor het eerst in een online vergadering op 18 juni. Tijdens deze bijeenkomst spraken de deelnemers hun motivatie uit om met elkaar te werken aan het bevorderen van de oceaangeletterdheid en concrete activiteiten te ontwikkelen die een echt bewustzijn, engagement en momentum voor actie en verandering in de hele samenleving zullen creëren. Het EU4Ocean Platform brengt een grote verscheidenheid aan belanghebbenden samen op het gebied van marien onderzoek, wetenschapsbeleid, de blauwe economie en de private sector, het maatschappelijk middenveld, kunst, onderwijs, jeugd en media. Dit omvat meerdere schalen, van lokale en nationale organisaties tot regionale zee- en Europese initiatieven. In de volgende stap zullen de leden de EU4Ocean-evenementen die op 24 en 25 september plaatsvinden, mee ontwerpen.

De definitieve lijst van de oprichters van het EU4Ocean Platform – niet minder dan 76 – werd officieel bekendgemaakt op 2 juli 2020.

Tegen eind 2020 zullen 399 offshore windturbines zijn geïnstalleerd in het Belgische deel van de Noordzee. In de voorbije 10 jaar hebben wetenschappers hun impact op het mariene milieu opgevolgd. Ter gelegenheid van de ‘Global Wind Day’ vatten de wetenschappelijke partners en het Belgian Offshore Platform samen wat we tot nu toe geleerd hebben over de effecten op langere termijn, van ongewervelde dieren op de zeebodem over vissen tot vogels en zeezoogdieren. De milieueffecten van offshore windparken blijken niet over één kam te kunnen worden gescheerd: turbinefunderingen initiëren wel diverse riffen van ongewervelde zeebodemdieren rond de turbines maar zijn geen gelijkwaardig alternatief voor soortenrijke natuurlijke harde substraten, windparken trekken sommige zeevogelsoorten aan maar schrikken andere af, geluidsbelasting op bruinvissen door hei-activiteiten is van korte duur, offshore windparken komen lokaal ten goede aan de visfauna en hebben geen negatieve invloed op de visserij. Deze genuanceerde inzichten maken het mogelijk om de ongewenste effecten verder te beperken en de goed geachte effecten te bevorderen in de richting van een maximale milieuvriendelijke ontwikkeling van offshore windparken.

Offshore windenergie in België

België is een wereldleider in de offshore windindustrie. In de ‘eerste offshore-windfase’ werd langs de grens met Nederland 238 km² gereserveerd voor de bouw van windparken. Vanaf 2008 werden in deze zone 341 windturbines met een totaal productievermogen van 1775 MW gebouwd, gegroepeerd in zeven windparken. De zes eerste windparken hebben in 2019 4,6 TWh elektriciteit geproduceerd, wat overeenkomt met ongeveer 6% van het totale elektriciteitsverbruik in België. Het zevende windpark is operationeel sinds mei 2020, en een achtste windpark zal in de tweede helft van 2020 energie gaan produceren, waarbij het totale aantal turbines op 399 komt. De productiecapaciteit zal dan toenemen tot 2262 MW en de productie van gemiddeld 8 TWh of ongeveer 10% van de totale Belgische elektriciteitsvraag. Een tweede windzone van 281 km² dicht bij de Franse grens (de ’tweede offshore-windfase’) is vastgelegd in het nieuwe Belgisch Marien Ruimtelijk Plan voor de periode 2020-2026. Deze zone voegt minimaal 2.000 MW toe aan de totale Belgische offshore windenergie-productiecapaciteit.

In een decennium van bouw van windparken op zee zijn de technologie en de bouwpraktijken drastisch veranderd. De veranderingen omvatten een evolutie in funderingstypes (van funderingen op basis van zwaartekracht en jackets tot XL monopile wind-turbines), een uitbreiding van het bouwgebied naar meer offshore wateren en een toename van de grootte en capaciteit van de windturbines (van 3 MW-turbines met een rotordiameter van 90 m tot 9,5 MW-turbines met een rotordiameter van 164 m).

Monitoring van de ecologische impact

Aangezien de installatie van windturbines op zee onvermijdelijk een ecologische impact heeft, hebben ontwikkelaars niet alleen domeinconcessies nodig, maar ook een milieuvergunning. Deze worden alleen afgeleverd als uit een beoordeling op basis van de huidige inzichten blijkt dat de impact van een windpark op het mariene milieu als aanvaardbaar wordt ingeschat. Ook wordt een monitoringprogramma opgelegd dat beoordeelt of de voorspellingen juist waren, en of bepaalde milieueffecten over het hoofd zijn gezien of aan aangepaste milieuvoorwaarden moeten worden onderworpen.

Annemie Vermeylen, secretaris-generaal van het Belgian Offshore Platform, de vereniging (zonder winstoogmerk) van investeerders en eigenaars van windparken in het Belgische deel van de Noordzee, legt uit waarom en hoe de sector betrokken is: “De opwekking van windenergie op zee maakt deel uit van de voortdurende transitie naar de productie van duurzame, groene energie, die breed gedragen wordt door de samenleving. Om de term ‘duurzaam’ rechtmatig te kunnen gebruiken, dragen de exploitanten van windparken bij aan de financiering van wetenschappelijk onderzoek naar de impact van windparken op het mariene milieu”.

Het monitoringprogramma WinMon.BE evalueerde de milieu-impact van zowel de bouw- als de exploitatiefase van de Belgische offshore windparken vanaf het begin. “Met dit programma ontwikkelen we een goed inzicht in de impact van de offshore windindustrie. We leren onderscheid te maken tussen korte- en langetermijneffecten en krijgen inzicht in de impact van individuele windturbines en van alle windparken samen”, zegt Steven Degraer van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, coördinator van WinMon.BE. “Om de cumulatieve impact van de windparken in de zuidelijke Noordzee te begrijpen, moeten we ook over onze grenzen heen kijken. Zo zijn er bijvoorbeeld 344 km² uitgetrokken voor de bouw van windparken in het aangrenzende Nederlandse Borssele-gebied, en 122 km² in de Franse Duinkerke-zone, terwijl de mariene fauna geen nationale grenzen kent”, voegt Degraer eraan toe.

De effecten zijn divers

Aangezien WinMon.BE evolueerde tot de basis voor het begrip van de effecten van offshore windparken op verschillende ruimtelijke en temporele schalen, op verschillende ecosysteemcomponenten (van ongewervelde dieren over vissen tot vogels en zeezoogdieren) en ook op de zeebodem zelf, is het moeilijk om de impact samen te vatten als ‘positief’ of ‘negatief’. De reeks WinMon.BE-rapporten beschrijft alle resultaten van tien jaar monitoring van offshore windparken in het Belgische deel van de Noordzee in detail. De belangrijkste lessen die hieruit kunnen worden getrokken, zijn onder meer:

• De impact is vaak specifiek voor locaties, funderingstypes of zelfs individuele turbines.

Dit onderstreept het belang van een continue monitoring op de verschillende locaties en van de verschillende types turbines.

• Funderingen zijn geen langetermijnalternatief voor soortenrijke natuurlijke harde substraten

Er zijn drie opeenvolgende fasen in de aangroeiende gemeenschappen op windturbine-funderingen. Eerdere rapporten die deze beschrijven als biodiversiteitshotspots verwijzen over het algemeen naar de soortenrijke tweede fase (gekenmerkt door grote aantallen filtervoeders, zoals het kleine amphipode schaaldier Jassa herdmani), maar voortdurende monitoring laat nu zien dat er een derde fase volgt, die mogelijk de climaxfase is. Deze heeft een lagere soortendiversiteit, met de Zeeanjelier en de Mossel als dominante soorten.

• Funderingen hebben een ‘rif-effect’

Verfijning van het sediment en hogere dichtheden (biomassa) en diversiteit (soortenrijkdom) van zeebodemgemeenschappen (bijv. wormen, schelpdieren, schaal- en schelpdieren en zeesterren) worden consequent waargenomen in de nabijheid van de windturbines. Soorten die geassocieerd worden met harde substraten komen hier ook voor en nemen toe in de omliggende zachte sedimenten. Na verloop van tijd kan het ‘rif-effect’ van een individuele turbine zich uitbreiden tot het niveau van de windparken.

• De effecten van windparken kunnen aanzienlijk verschillen tussen soorten binnen dezelfde soortengroep

Uit de monitoring is gebleken dat het windparkgebied wordt ontweken door de Jan-van-gent, de Zeekoet en de Alk. De Aalscholver, Zilvermeeuw en Grote Mantelmeeuw worden daarentegen aangetrokken tot de windparken. Naast vogels is het ook duidelijk dat er verschillen in aantrekkingskracht bestaan tussen afzonderlijke ongewervelden en vissoorten.

• De directe geluidsimpact van de installatie van de turbine is van korte duur

De hoge impulsieve geluidsniveaus die tijdens de bouw van een offshore windpark worden geproduceerd (heien), leiden tot verplaatsing en verstoring van Bruinvissen, de meest voorkomende walvisachtigen in de zuidelijke Noordzee. Tijdens het heien nemen de detecties af in een gebied tot 20 km rond de bouwplaats, maar dit is niet meer het geval eens de windturbines zijn geïnstalleerd.

• Nieuwe habitats trekken enkele onverwachte bezoekers aan

Enkele zeldzame soorten worden nu regelmatiger aangetroffen in het Belgische deel van de Noordzee, in associatie met de windparken. Het gaat om minstens vier rotsminnende vissoorten die zich rond de basis van de funderingen ophouden, maar ook om een aantal niet-inheemse ongewervelde dieren die voorkomen in de zones rond het wateroppervlak (intergetijden- en spatzones). Deze laatste habitats zijn grotendeels nieuw voor het offshore gedeelte van de Belgische Noordzee. Ook werd aangetoond dat de offshore windparken worden bezocht door migrerende Ruwe Dwergvleermuizen.

• De visserij wordt niet negatief beïnvloed door de aanwezigheid van de Belgische offshore windparken

De uitsluiting van de visserij uit de Belgische offshore windparken, waarschijnlijk in combinatie met een verhoogde voedselbeschikbaarheid in de buurt van de turbines, leidt voor sommige vissoorten tot een refugium-effect. Een analyse van de visserijactiviteit en -efficiëntie toonde aan dat de visserij in de loop der jaren slechts subtiel is veranderd en dat de vissers zich aan de nieuwe situatie hebben aangepast door hun visserij-inspanning aan de randen van de windparken te verhogen. De vangstcijfers van Tong bleven vergelijkbaar met die in het bredere gebied, de vangstcijfers van Schol waren rond sommige windparken zelfs hoger.

Beperkende maatregelen en toekomstig onderzoek

“Het huidige samenwerkingsmodel, waarin de offshore windindustrie en de wetenschap de impact van zowel de bouw- als de exploitatiefase documenteren, stelt ons ook in staat om mitigerende maatregelen te ontwerpen, testen en verbeteren, om ongewenste effecten te verminderen”, aldus Degraer. Een selectie van impactbeperkende technieken wordt ook gepresenteerd in de WinMon.BE rapporten. Een voor de hand liggend voorbeeld is de geluidsbeperking, door middel van bv. Big Bubble Curtains en  akoestische afschrikmiddelen, die de impact van impulsief geluid op zeezoogdieren en mogelijk ook op andere mariene organismen verzachten. Maar mitigerende oplossingen hoeven niet per se hightech te zijn, bijvoorbeeld het beperken van de activiteit van turbines wanneer de vogeltrek of de vleermuisactiviteit hoog is, kan het risico op botsingen verlagen. Offshore windparken bieden anderzijds ook grote mogelijkheden om de positieve effecten te versterken, zoals het rif-effect dat vissen aantrekt en de biodiversiteit vergroot. Deze kennis kan worden gebruikt om actie te ondernemen om de biodiversiteit binnen windparken verder te bevorderen.

Hoewel ons inzicht in de effecten van windturbines op het mariene milieu de afgelopen 10 jaar aanzienlijk is toegenomen, is er nog veel ruimte voor verder onderzoek. Het modelleren van de aanvaringsrisico’s van vogels en vleermuizen en het monitoren van de impact van continu onderwater-geluid dat wordt gegenereerd door operationele turbines, zijn voorbeelden die we intussen verkennen maar waarover we nog niet kunnen rapporteren. Ook wat de lange-termijneffecten op vispopulaties zijn, en hoe de waargenomen gedragsveranderingen de individuele conditie, het voortplantingssucces en de overleving van dieren beïnvloeden, is nog niet bekend. Daarnaast is het ook belangrijk om de tijdreeksen van alle variabelen die we opvolgen verder uit te breiden om te zien of de patronen die we tot nu toe hebben gezien, worden bestendigd.

 

Het Monitoring Programma WinMon.BE is een samenwerking tussen het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN), het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO), het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO) en de Onderzoeksgroep Mariene Biologie van de Universiteit Gent, en wordt gecoördineerd door het Marine Ecology and Management Team (MARECO) van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen.

Global Wind Day is een wereldwijd event dat jaarlijks op 15 juni plaatsvindt. Op deze dag worden de kracht van windenergie, de mogelijkheden die deze energievorm biedt om onze energiesystemen te hervormen en onze economieën te ‘ontkolen’, en het potentieel om banen en groei te stimuleren, in de kijker worden geplaatst.